جذب فعال و غیر فعال در گیاهان
جذب فعال در گیاهان
به عقیده برخی محققین جذب فعال از نظر اقتصاد آب در بیشتر و شاید تمام گیاهان از اهمیت ناچیزی برخوردار است. فشار ریشه و پدیده های مربوط به آن صرفأ نتیجه اتفاقی این حقیقت است که تجمع نمک در مغز انواع ریشه ها تولید اختلاف پتانسیل آب نموده. که متعاقب آن جریان آب به طرف داخل صورت گرفته و فشار شیره آوندی بالا می رود. با این وجود اگر جذب فعال مورد توجه است، بیشتر به دلیل جالب بودن این مکانیسم است. نه به خاطر اهمیت خاص آن در روابط آب و گیاه.
اهمیت جذب فعال ناشی از چند دلیل است:
۱- حجم مقدار آب مترشحه از ساقه ها به ندرت بیش از چند درصد حجم آب تعرق یافته از گیاهان سالم مشابهی است که در شرایط مناسب از نظر تعرق قرار گرفته اند.
۲- قدرت جذب آب از محلول های غلیظ و خاک های خشک توسط گیاهان سالم بیش از سیستم های ریشه ای گیاهانی است که قسمت راس آنها قطع شده است.
۳- گرچه نمی توان فشار ریشه را در گیاهان معرق مشخص کرد. ولی اگر چنانچه قسمت های هوایی این گیاهان قطع گردد، جذب آب از کنده ریشه صورت خواهد گرفت.
۴- در گروه های بسیار زیادی از گیاهان، فشار ریشه به ندرت در کنده ریشه مشاهده می شود. ولی اکنون به نظر می رسد که این فشار در هر کدام از ریشه ها به طور جداگانه وجود دارد. چون بسیاری از متخصصین گیاهی برای جذب فعال آب اهمیتی قائل نیستند.
- گاهی اوقات گفته می شود که جذب فعال، گرچه از نظر کمیت دارای اهمیت چندانی نیست، اما پدیده ای است که دائما صورت گرفته و تکمیل کننده جذب غیر فعال است. این گفته به دو دلیل قابل اعتراض است:
۱- در طی دوران تعرق سریع، نمک داخل آوندها، تا زمانی که غلظت آن به حدی تنزل نماید که هیچ گونه حرکت اسمتیک آب به داخل گیاه صورت نگیرد، به بیرون رانده می شود.
۲- علاوه بر این، حتی اگر نمک از داخل آوندها بیرون رانده نشود، تعرق سریع معمولا پتانسیل آب سلول های پوست ریشه را به حدی تقلیل می دهد که هیچ گونه حرکت اسمتیک آب از طرف پوست ریشه به داخل آوندها انجام نمی پذیرد.
به آسانی می توان نمایش داد که گیاهان سالم معرق می توانند آب را از خاک های خشک یا محلول هایی که غلظت آنها بیش از غلظت سیستم های ریشه ای که قسمت هوایی آنها قطع شده است، جذب نمایند.
جذب غیرفعال در گیاهان
شواهد موجود دلالت دارند که بیشتر و شاید تمام آبی که توسط گیاهان معرق جذب ریشه ها می گردد، از طریق غیرفعال انجام می پذیرد. میزان جذب فعال فقط در گیاهانی قابل اندازه گیری است که تعرق آنها کند بوده و جذب فعال بیش از میزان تعرق است. بیان این حقیقت دلیل بر این نیست که از اهمیت سیستم های ریشه ای سالم و سریع الرشد بکاهیم.
در گیاهان جوانی که رشد آنها سریع است، حیات شاخه و برگ های معرق به توسعه سیستم های ریشه ای آنها بستگی دارد. حرکت آب در رطوبت کمتر از ظرفیت زراعی نسبتا کم بوده. و سیستم ریشه ای به سرعت کلیه آب موجود را از توده خاکی که اشغال نموده است، خارج می سازد.
فقط با توسعه مداوم سیستم ریشه ای در خاک های جدید است که گیاه قادر می باشد آب کافی برای رشد سریع خود را در فواصل بین بارندگی ها یا آبیاری ها تامین نماید. این شرایط در مورد گیاهانی که به خوبی تثبیت شده و سیستم ریشه ای آنها نسبتا بزرگ است، تا اندازه ای صدق نمی کند. مثلا در مورد درختان که ریشه ها حجم نسبتا زیادی از توده خاک را اشغال نموده رشد آنها بیشتر به منظور جایگزینی ریشه های مرده است. البته در این مورد نیز استثنائاتی وجود دارد. از آن جمله می توان درختانی را اسم برد که جذب آب توسط آنها بیش از میزان آبی است که در اختیار درخت قرار می گیرد.
نتیجه گیری
به طور کلی می توان نتیجه گرفت که وظیفه ریشه ها به عنوان سطوح جذب کننده ای است که آب در آنها به صورت غیر فعال در نتیجه نیروی حاصله از تبخیر از سطح شاخ و برگ جریان پیدا می کند.
ولی، در شرایط بخصوص مثل خاک های گرم و مرطوب و تعرق کم جذب آب به طریقه مکانیسم اسمزی نیز که نتیجه تجمع نمک در آوندهای ریشه است، صورت می گیرد. این طریقه جذب به اصطلاح فعال موجب ایجاد فشار ریشه و ترشح آب به خارج می گردد.
منبع : کتاب رابطه آب و خاک و گیاه، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
دیدگاهتان را بنویسید