سیاهک آشکار از بیماری های مهم گندم در مناطق نسبتا مرطوب دنیا است. در تمام مناطق ایران با شدت های مختلف وجود دارد. میزان خسارت روی گندم کمتر از خسارت ناشی از سیاهک پنهان معمولی است. روی جو خسارت سیاهک آشکار بیشتر از سیاهک سخت یا پوشیده جو است.
علایم و نشانه های بیماری
معمولا علایم بیماری تا قبل از خوشه دهی ظاهر نمی شود و مشخص نیست. بوته های بیمار اغلب قویترند. رشد سریع تری نسبت به بوته های سالم دارند و بلندتر از بوته های سالم هستند. در ابتدا خوشه های آلوده سیاه می شوند که به وضوح در میان خوشه های سالم و سبز تازه تشکیل شده، مشخص هستند. سنبلچه های خوشه های آلوده تبدیل به توده اسپورهای خشک سیاه رنگ می شوند. در هنگام خروج خوشه ها، تلیوسپورها به وسیله باد پراکنده می شوند. یا به وسیله باران شسته شده و در طی چند روز فقط محور لخت خوشه باقی می ماند.
موقعی که بافت سنبلچه ها به طور کامل تخریب نشوند، از محور خوشه، گلوم ها یا ریشک ها نیز باقی می مانند. قبل از خوشه دهی گیاهان آلوده ممکن است سبز تیره با برگ های ایستاده و گاهی نوارهای سبز رد (کلروتیک) دیده می شود. آزمایش میکروسکوپی برای نشان دادن میسلیوم بیمارگر در گره ها و انتهای ساقه لازم است. بذور آلوده کننده کاملا جوانه زده و ظاهر تغییری در آنها ایجاد نمی شود. میسلیوم در داخل جنین، جایگزین کوتیلدون یا اسکوتلوم می شود. (شکل ۱-۱).
عامل بیماری
عامل سیاهک آشکار گندم (Ustilago tritici( = U . segetum var . tritici و
سیاهک آشکار جو (Ustilago nud( = U . segetum var . unda می باشد.
تلیوسپورها قهوه ای، کروی، خاردار و به قطر ۶-۷ میکرومتر هستند. (شکل ۱-۱و ۱-۲) .
تلیوسپورها در بهینه دمایی C°۲۵ – ۲۰ جوانه می زنند.
شکل ۱-۱ A – خوشه سالم (چپ) و خوشه الوده به سیاهک آشکار گندم (راست)، B- تصور میکروسکوپ الکترونی نگاره از تلیوسپورها، C – تلیوسپورهای Ustilago tritici .
شکل ۱-۲ تصویر میکروسکوپ نوری (A) و میکروسکوپ الکترونی (B) از تلیوسپورهای Ustilago nuda.
چرخه بیماری
در اثر جوانه زنی تلیوسپورها، پیش میسلیوم تولید می شود. ولی هیچ گونه بازیدیوسپور یا اسپوریدیوم در این سیاهک تولید نمی شود. بلکه یاخته های پیش میسلیوم جوانه زده و تولید ریسه های کوتاه تک هسته ای در دو تیپ جنسی مختلف می کنند. ریسه های سازگار + و – دو به دو با همدیگر جفت شده و تولید لوله تلقیح می کنند و نهایتا ریسه جفت هسته (دی کاریوتیک) بیماری زا تولید می شود.
این ریسه بیماری زا از طریق کلاله و یا دیواره های تخمدان جوان به داخل گل(نفوذ کرده و در پریکارپ و در بافت های لپه، قبل از آنکه دانه برسد در بافت جنین جایگزین می شوند. عامل بیماری زمستان را به صورت میسلیوم غیر فعال در داخل جنین آلوده به سر می برد. اغلب تلیوسپورها قادر نیستند از طریق خاک و یا آلودگی سطح بذر بیماری را منتقل کنند. میسلیوم های غیر فعال می توانند چهار تا پنج سال در دانه به حالت غیر فعال یا کمون باقی بمانند. (شکل۱-۳).
شکل۱-۳ چرخه بیماری Ustilago tritici و U. nuda عامل سیاهک آشکار گندم و جو.
عامل سیاهک اشکار علاوه بر گندم و جو می تواند روی چاودار هم خسارت بزند. خسارت آن بستگی به شرایط آب و هوایی و نژادهای فیزیولوژیکی عامل بیماری دارد. از نظر مورفولوژیکی U. nuda و U. , tritici بسیار به هم شبیه هستند. در مشاهده میکروسکوپی الکترونی نگاره (Scanning Electron Microscopy)، تلیوسپورهای U.tritici دارای خارهای مشخص تر و بزرگتر از تلیوسپورهای U. nuda هستند.اما نتیجه بررسی های مورفولوژیکی بیانگر این نکته است که مورفولوژیکی به تنهایی نمی تواند در تفکیک این دو گونه و یا ادغام آنها با یکدیگر مؤثر واقع گردد .
از ریسه های تک هسته ای (منوکاریوتیک) هاپلوئید به منظور بررسی های مولکولی عوامل سیاهک آشکار گندم و جو با استفاده از نشانگر RAPD استفاده شده است. نتایج نشان داده است، در بین جدایه های U ,tritici تغییرات زیادی به چشم می خورد. آغازگرهای OPN5 و OPN6 قادر هستند که جدایه های U , nudla روی جو را از جدایه های U, tritici روی گندم تفکیک نمایند. این مطالعه نشان داده است که چند شکلی DNA می تواند در تفکیک گونه های Ustilago روی گندم و جو که از نظر مورفولوژیکی یکسان هستند، مفید واقع شود.
منبع : کتاب بیماری های گیاهان زراعی ایران
نویسنده : دکتر بهرام شریف نبی
دیدگاهتان را بنویسید