بافت اسکلرانشیم و عملکرد آن + انواع اسکلرانشیم

بافت اسکلرانشیم و عملکرد آن + انواع اسکلرانشیم

اسکلرانشیم (sclerenchyma)

در این مقاله به تشریح کامل بافت اسکلرانشیم و عملکرد این بافت در سلول گیاهی + انواع اسکلرانشیم می پردازیم. اسکلرانشیم، بافت ساده‌ای است که عملکرد مکانیکی دارد. اسکلرانشیم از کلمه «اسکلروز» به معنی «سخت» گرفته شده است. سلول های این بافت دارای دیواره ثانویه ضخیم و کاملا چوبی هستند که به خاطر سختی زیاد، گاهی به آن‌ها سلول‌های استخوانی نیز می‌گویند.

مهم‌ترین ویژگی سلول‌های اسکلرانشیمی‌ عدم حضور پروتوپلاسم زنده در آن‌ها هنگام بلوغ است. به نحوی که سلول‌های اسکلرانشیمی در آغاز زنده بوده و به تدریج با افزایش چربی شدن دیواره ها، هسته و سایر اندامک‌ها را از دست داده و فضای درون سلولی به نام روزن (لومن) با انشعابات کانالی ایجاد شده که به مرگ سلول می‌انجامد. چوبی شدن کامل دیواره سلولی مانع از رشد سلول‌های اسکلرانشیم می‌شود.

بافت-اسکلرانشیم

در موارد خاص، پروتوپلاسم سلول‌های اسکلرانشیمی تا چندین ماه یا حتی چندین سال نیز باقی می‌ماند، مثلا پروتوپلاسم سلولهای اسکلرانشیمی در برگ‌های دایمی به مدت یک تا پنج سال، در ساقه گیاهان حاوی برگ‌های دائمی دو تا چهار سال و در درون بر میوه‌ها تا یک ماه باقی می‌ماند. این سلول‌های اسکلرانشیمی، علاوه بر حمایت و استحکام، ذخیره مواد غذایی را نیز بر عهده دارند. به طور کلی اسکلرانشیم در پارانشیم پوست ساقه، میوه و یا دانه مشاهده می‌شود. در میوه‌های شفت مانند هلو، زرد آلو و در میوه فندق، هسته یا پوست سخت میوه (درون بر) منحصرا از سلول‌های اسکلرانشیمی تشکیل شده است. بنابراین از جمله ویژگی‌های سلول‌های اسکلرانشیمی می‌توان به غیر زنده بودن، چوبی بودن، عمقی بودن و سخت و انعطاف ناپذیر بودن، اشاره کرد.

عملکرد بافت اسکلرانشیم

از عملکردهای این بافت نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تأمین استحکام مکانیکی، عدم نیاز به آب، به طوری که حضور مقادیر فراوان این بافت در خشکی رست ها، نیاز آبی آن‌ها را کاهش می‌دهد.
2. حمایت از سلول‌ها و بافت‌های داخلی تر،
3. افزایش قابلیت فشردگی پوست و نقش برخی از فیبرها در انتقال آب.

بافت اسکلرانشیم یا از پروکامبیوم و یا از سلول‌های پارانشیم و در اثر ته نشینی چوب، در دیواره ثانویه متمایز می‌شود. به عبارت دیگر، فیبرها اغلب از سلول‌های مریستمی (پروکامبیوم و کامبیوم) و اسکلرئیدها از سلول‌های پارانشیمی تمایز می‌یابند. در موارد خاصی، چوبی شدن دیواره‌های سلولی کلانشیم، آن‌ها را به اسکلرانشیم بدل می‌کند. اسکلرانشیمی شدن در عکس العمل بافت به زخم و خراش، همچنین به علت مسن شدن اندام مربوطه نیز انجام می‌شود.

عملکرد-بافت-اسکلرانشیم

بافت اسکلرانشیم و عملکرد آن + انواع اسکلرانشیم

انواع اسکلرانشیم

بافت اسکلرانشیم را می‌توان به دو گروه اسکلرئیدها (اسکلریت ها) و فیبرها تقسیم‌بندی کرد.

۱- اسکلرئیدها

سلول‌های کوتاه و نامنظم با دیواره بسیار ضخیم و روزن (لومن) نقطه‌ای یا بسیار باریک هستند. این سلول‌ها اشکال متنوعی را نشان می‌دهند. گاهی اوقات فضای داخلی روزن از موادی مانند تانن و لعاب انباشته می‌شود. اسکلرئیدها ممکن است به طور پراکنده در بین سلول‌های سایر بافت‌ها یافت شوند. به عنوان مثال دانه‌های سفتی که در حین خوردن گلابی در زیر دندان حس می‌شود، اسکلرئید است. دیواره سلولی اسکلرئیدها دارای لان‌های ساده است.

اسکلرئیدها بر اساس اندازه، شکل، طبیعت دیواره سلولی و طرح ته نشینی مواد (به ویژه چوب) در دیواره ثانویه به پنج گروه تقسیم‌بندی می‌شوند:

• براکی اسکلرئیدها یا اسکلرئیدهای کوتاه

این نوع اسکلرئید حاوی سلول‌های کوتاهی هستند که تقریبا در تمام سطح دارای یک قطر و یک اندازه است (ایزودیامتریک). براکی اسکلرئید را می‌توان در پوست، مغز و آوند آبکش ساقه و بخش گوشتی میوه‌ها به ویژه گلابی و به مشاهده کرد.

• ماکرواسکلرئیدها یا اسکلرئیدهای بزرگ

این نوع اسکلرئیدها به اشکال میله‌ای یا طویل دیده می‌شوند که به طور عمده لایه اپیدرمی مشابه سلول‌های میان برگ نرده‌ای را تشکیل می‌دهند، مانند آنچه که در پوست دانه گیاهان خانواده نخود دیده می‌شود.

• آستئواسکلرئیدها یا اسکلرئیدهای استخوانی

این اسکلرئیدها بشکه‌ای یا استخوانی شکل با انتهای متورم هستند که به طور عمده در برگ و پوسته دانه برخی تک لپه‌ای‌ها و گیاهان خانواده نخود دیده می‌شود.

جشنواره پاییزه

جشنواره فروش بذر های خاص و کمیاب با بیش از ۱۲۰۰ رقم تنوع

همین الآن خرید کنید

• آسترواسکلرئیدها یا اسکلرئیدهای ستاره ای

این نوع اسکلرئیدها در برگ چای و نیلوفر آبی و ساقه و برگ های تروکودندرون یافت می شود.

• تریکواسکلرئیدها یا اسکلرئیدهای مویی

عمدتأ رشته‌ای و دوکی شکل هستند که می‌توانند بدون انشعاب یا با انشعابات مویی شکل باشند که در فضاهای بین سلولی برگ و ساقه برخی گیاهان آبزی، ریشه‌های هوایی مونسترا و برگ زیتون دیده می‌شود.

انواع-اسکلرانشیم

بافت اسکلرانشیم و عملکرد آن + انواع اسکلرانشیم

۲- فیبرها

سلول‌های طویل و دوکی شکل هستند که طول آن‌ها چند برابر عرضشان است. به طوری که در برخی موارد طول این سلول‌ها به چند سانتی متر می‌رسد. بنابراین سلول‌های فیبر طویل‌ترین سلول‌های گیاهی است. فیبرها، دیواره ثانویه ضخیم و روزن باریک دارند. دیواره سلولی ممکن است سلولزی یا چوبی باشد. فیبرها برخلاف اسکلرئیدها اغلب به صورت گروهی وجود دارند. فیبرها از پارانشیم یا از کامبیوم آوندی تمایز می‌یابند.

• بر اساس موقعیت فیبرها در گیاه دو نوع آن قابل تشخیص است:

۱- فیبرهای آوند چوبی

فیبرهای آوند چوبی همان طور که از نامشان پیداست با آوندهای چوبی مشارکت دارند و از نظر منشأ نیز با آنها مشترک هستند. بر اساس ضخامت نسبی دیواره ثانویه و نوع لان ها، فیبرهای آوند چوبی به دو گروه تقسیم می شوند:

• فیبرهای لیبریفورم

فیبرهای لیبریفورم دارای دیواره ثانویه بسیار ضخیم و لان های ساده هستند که معمولا از تراکئیدهای همان گیاه طویل تر هستند.

• فیبر تراکئید

فیبر تراکئیدها، دیواره ثانویه نسبتا نازک و لان های هاله ای دارند.

شاید بتوان نوع سومی از فیبرهای آوند چوبی را برای اینها در نظر گرفت که فیبر ژلاتینی نامیده می‌شود. این فیبرها بیشتر در آوندهای چوبی ثانویه گیاهان دولپه‌ای دیده می‌شوند. در این فیبرها لایه داخلی دیواره ثانویه از سلولز است که به آن لایه G’ گویند که موجب جذب آب و تورم سلول می‌شود. لان‌ها در قسمت‌های چوبی وجود دارد. این نوع فیبرها را می‌توان در نوعی آکاسیا مشاهده کرد. فیبرهای خارج آوند چوبی معمولا بلندتر از فیبرهای آوند چوبی هستند.

۲- فیبرهای خارج آوند چوبی

فیبرهای خارج آوند چوبی شامل تمام فیبرهای واقع در بافتهای دیگر غیر از آوند چوبی است، مانند فیبرهای آوندهای آبکش، فیبرهای همراه پارانشیم اطراف دستجات آوندی و فیبرهای لایه ریشه زا. برخی از این فیبرها به ویژه فیبرهای همراه آوندهای آبکش زنده هستند.

فیبر-بافت-اسکلرانشیم

منبع: کتاب گیاهشناسی، تشریح و فیزیولوژی گیاهی، ویرایش سوم، نشر موسسه فرهنگی هنری دیباگران تهران، ۱۳۹۵

دکتر فاطمه سکه چی