موادی که برای بستر کاشت به کار میروند شامل خاک زراعی، شن، پرلیت، پلیاستیرن و انواع مختلف پیت، راک وول، خاک اره و غیره هستند که به صورت مخلوطهای مختلفی توسط پرورش دهندگان مورد استفاده قرار میگیرند و این تولیدات به صورت تجاری فروخته میشوند و توسط مؤسسات تحقیقاتی پیشنهاد میشوند.
بسیاری از آنها تاثیر خوبی دارند و بسیاری دیگر کارایی چندانی ندارند. تهیه این مخلوطها برای هر گیاه به روش بخصوصی انجام میشود که اغلب منجر به تهیه محیطی نامناسب برای ریشه میشود، در تهیه این مخلوطها باید صرفه اقتصادی را نیز در نظر گرفت. بنابراین باید اصول اساسی را در انتخاب، محیط ریشه بدانیم.
اجزای محیط رشد در گلخانه ها
۱- مواد آلی
-
پیت
پیت بقایای گیاهان آبی مردابی و نی است که در زیر آب در حالت نیمه پوسیده (تخمیر) میباشند. ترکیبات پیت بسته به نوع و مقدار مواد، حالت تخمیر و درجه اسیدی متفاوت است. رنگ پیت خزه از خرمایی روشن(بیشینه تجزیه) تا قهوهای (کمینه تجزیه) متغیر است. این بستر جایگزین خاک برگ است و علاوه بر نگهداری رطوبت، خطر انتقال بذر علفهای هرز یا بیماریها در آن وجود ندارد. در گذشته برداشت خزهها با دست صورت میگرفت و به منظور خشک کردن آنها را قطعه قطعه و یک سال آن را نگهداری میکردند. تا آب از آن خارج و خشک شود. به منظور افزایش خاصیت نگداری آب میتوان خزهها را در جایی قرار داد تا یخ بزند و این کار باعث پارهشدن سلولها و افزایش خاصیت نگهداری آب میشود.
-
پوست درختان (Wood Shaving or Shredded Bark)
پوست درختان دارای لیگنین است که تجزیه آن کمی کندتر از سلولز است و سلولز که برای تجزیه شدن نیاز به اضافه کردن نیتروژن دارد. پوست درختان به دو گروه طبقه بندی می شود:
الف- پوست درختان چوب سخت (Hardwood Bark)
شامل درختان برگ ریز مانند افرا و بلوط است و به چوبهایی اطلاق میشود که کمینه دارای ۸۵ درصد لیگنین هستند. چون سلولز بیشتری دارد، تجزیه آن سه بار سریعتر از چوب نرم انجام میگیرد. دارای نیتروژن، فسفر و پتاسیم بیشتر، ولی کلسیم آن نسبت به چوب نرم کمتر است. از این گروه گردو، گیلاس و افرای نقرهای دارای مواد بازدارنده رشد هستند.
ب- پوست درختان چوب نرم (Softwood Bark)
شامل مخروطیان مانند صنوبر، کاج، سدر، نراد، کوهناژ و شوکران (Hemloch) است. دارای بیش از ۸۵ درصد لیگنین (معمولا ۹۵ درصد) هستند. حاوی عناصر کم مصرف بیشتری (به ویژه منگنز) نسبت به چوب سخت است. سرو، کاج پوندر وزا، کاج سفید دارای مواد بازدارنده رشد و کاج استخری یا کاج جنوب امریکا و کاج اسلش (Slash Pine) فاقد مواد بازدارنده رشد هستند.
تکه درشت پوست صنوبر محیط مناسب کشت گیاه ارکیده است. تحقیقات متخصصین علوم گیاهی دانشگاه اوهایو نشان داده است که اگر چوب به خوبی فرآوری شود جلو رشد عوامل پوسیدگی ریشه (Pythium , Thielaviopsis) و همچنین عوامل گیاهچه میری (Rhizoctonia, Fusarium) و برخی نماتدها را میگیرد. اهداف تجزیه پوست عبارتند از: از بین رفتن ترکیبات بازدارنده، فاسد شدن چوب و خردشدن ذرات بزرگتر به کوچکتر.
-
خاک برگ (Leaf Mold)
خاک برگ حاصل پوسیده شدن برگ درختان غیر مثمر است. برای تهیه آن برگ گیاهان را روی هم تلکرده و آن را کمی مرطوب میکنند و ۳-۲ بار آن را به هم می زنند تا تجزیه سریعتر صورت گیرد. آلودگی برگها با نمک (که جهت جلوگیری از یخ زدن برف در خیابانها مصرف میشود) و یا علفکشهای استفاده شده از مشکلاتی است که با تجزیه برگها این مواد شیمیایی غلیظتر شده و پس از استفاده در گلخانه باعث خسارت به گیاهان میشود. به علت این مشکلات اگر چه خاک برگ ارزان به نظر میرسد، اما در صورت صدمه به گیاهان، بسیار گران قیمت است.
-
کود دامی
ظرفیت تبادل کاتیونی کود دامی زیاد و نگهدارنده مناسبی برای مواد غذایی است. همچنین دارای نیتروژن، فسفر، پتاسیم و عناصر کم مصرف نیز میباشد. کود گاوی پوسیده بهترین نوع کود مورد استفاده در گلخانه است. کود مرغی دارای آمونیاک بیش از حد بوده و به ریشه و شاخ و برگ صدمه میزند. مخلوط ۱۵ – ۱۰ درصد حجمی کود گاوی در محیط ریشه به کار میرود و پس از پاستوریزه کردن با بخار یا مواد شیمیایی و شستشوی کافی با آب از تجمع نیتروژن آمونیومی ناشی از کود دامی جلوگیری میشود.
۲- مواد معدنی
-
ورمی کولیت
ورمی کولیت یک سنگ از جنس سیلیکات میکا است که در ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد گداخته شده و آب آن از بین می رود. وزن مخصوص ظاهری خشک آن ۱/۰۴-۰/۸۸ گرم بر سانتیمتر مکعب و در اثر انبساط در محیط ریشه وزن مخصوص ظاهری آن به ۰/۱۶-۰/۱۱ گرم بر سانتیمتر مکعب میرسد. سبکی وزن آن را برای محیط رشد گیاه بسیار مناسب کرده است.
هر ذره از کانی ورمی کولیت دارای صفحات نازکی است که به صورت موازی روی هم قرار گرفته و بین آنها رطوبت است که در دماهای بالا منبسط شده و باعث حرکت صفحات از روی هم شده و ساختاری شبیه آکاردیون باز به وجود میآید. میزان انبساط ۱۶ برابر حجم اولیه کانی است. به علت دمای بالا ضدعفونی شده، محیط کشت مناسبی برای جوانه زنی بذر و ریشه زایی قلمههاست.
-
خاک رس خشک شده، خاک آهکی شده، پوکه معدنی (لیکا) یا دانه رس سبک منبسط شده
دانههای رس (مونت موری لونیت و آتا پولژیت) در اثر دماهای بالا ۱۷۰۰ – ۱۲۰۰ درجه سانتیگراد سفت شده و رنگ نخودی به خود میگیرند. هدف از کاربرد آن تغییر ویژگیهای فیزیکی محیط کشت است.
ویژگی ها:
- مقاوم به شکستن است.
- دارای منافذ کافی جهت تهویه است.
- دارای منافذ نگهدارنده آب است.
- وزن مخصوص آن کم است (۰/۶۴-۰/۴۸ گرم بر سانتیمتر مکعب)
- pH آن ۹- ۴/۵ است.
- ظرفیت تبادل کاتیونی آن بالا است (۱۱/۸- ۳/۴ میلیاکی والان بر ۱۰۰ سانتیمتر مکعب).
خواص رس خشک شده بستگی به نوع رس مورد استفاده دارد. انواع رس تجارتی شامل تراگرین (Terragreen)، تورفیس (Turfice) از رس مونتموری لونیت و لیکا (Leca) میباشد.
انواع رس خشک شده:
- ریز ( قطر ۸ میلی متر)
- متوسط (قطر ۱۶-۸ میلی متر)
- درشت (قطر بیش از ۱۶ میلی متر)
-
پرلیت
پرلیت سیلیکات سفید خاکستری آتشفشانی است که در اثر خردشدن و دمای بالا (۷۶۰ تا ۹۸۲ درجه سانتیگراد) آب آن بخار شده و ذرات سفید با حجرههای مسدود ایجاد میشود. در این دما ذرات منبسط شده و شبیه پاپ کورن است. پرلیت جانشین شن برای تامین تهویه محیط کشت است. مزیت عمده آن نسبت به شن سبکی وزن آن است.
ویژگی ها:
- سترون، از نظر شیمیایی غیر فعال و عاری از عوامل بیماری زا، حشرات و بذر علفهای هرز است، ولی در اثر استفاده آلوده میشود.
- آب به آن میچسبد، اما در آن نفوذ نمیکند (۴-۳ برابر وزن خودش آب جذب میکند)، سریع مرطوب و سریع خشک میشود.
- ظرفیت تبادل کاتیونی آن ناچیز است (۰/۱۵ میلی اکی والان در ۱۰۰ سانتیمتر مکعب خاک).
- pH آن خنثی است (۷/۵-۷).
- قطر ذرات آن ۳-۱/۳ میلیمتر است و ذراتی با قطر ۳-۱ میلیمتر در باغبانی مورد استفاده قرار میگیرند.
- دارای مقدار ناچیزی سدیم، آلومینیم و فلور است و در گیاهان حساس به فلور مشکل ساز است.
- خیلی سبک است. هر متر مکعب آن ۱۴۵-۹۵ کیلوگرم وزن دارد.
- غیر مقاوم به ضربه است.
- عیب آن ایجاد گرد و خاک و ایستادن روی بستر است و اگر قبل از استفاده خیس شود، مشکل ایجاد گرد و خاک حل میشود.
-
دانههای پلی استیرن
این ماده عموما بنام استایروفوم، استایروپور و استایرومال شناخته شده است و مثل پرلیت جانشین خوبی برای شن و سبک است و باعث بهبود وضعیت تهویه محیط رشد ریشه میشود. این فرآوردهای سنتزی و سفید است که دارای حجرههای بسته زیادی است که از هوا پر شدهاند و بیش از اندازه سبک است، مثل شن آب را جذب نمیکند و CEC قابل توجهی ندارد این ماده خنثی است و در نتیجه تاثیری روی PH محیط ریشه ندارد.
-
پشم سنگ (Rock Wool or Mineral Wool)
پشم سنگ مخلوط پوکه زغال سنگ، بازالت، سنگ آهک و کف آهن است که در دمای ۱۶۰۰ درجه سانتیگراد ذوب شده و پس از سردشدن به صورت رشته در میآید و همراه با مواد چسبنده به صورت خردشده، قرص، ورقه و مکعب ظاهر میشود (انواع مکعب شکل به ابعاد ۱۰۰-۱۸ میلیمتر در باغبانی کاربرد دارد). آمیخته آن با پیت خزه یا پوست کاج برای کشت مناسب است.
پشم سنگ دارای مقدار کمی کلسیم، منیزیم، گوگرد، آهن، مس و روی است که برای رشد گیاه کافی نیست. از ویژگیهای آن میتوان به ظرفیت تبادل کاتیونی ناچیز (نه ماده غذایی دارد و نه آن را نگه میدارد)، تامین آب، تهویه و اسیدیته ۸-۷ اشاره کرد (اگر محلول غذایی با پی اچ ۵/۵ الی ۶ به کار برده شود پس از یک بار مصرف pH پشم سنگ تنظیم میشود). گاهی به آن مواد جاذب آب اضافه میکنند.
منابع:
۱- کتاب مدیریت گلخانه (جلد اول)، انتشارت سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری تهران.
۲- کتاب مدیریت گلخانه، تکنولوژی تولید محصولات گلخانه ای، انتشارات سلسبیل.
دیدگاهتان را بنویسید