کود دهی و روش های آن

تعریف کود

به هر نوع ماده معدنی یا آلی یا بیولوژیک که دارای عناصر غذایی باشد و باعث بالا بردن حاصل خیزی خاک و همچنین با تیمار گیاهی باعث افزایش عملکرد کیفی و کم محصول شود کود اطلاق می شود. در بحث اصلاح و بهسازی انواع خاک های شنی، رسی و سنگلاخی، راهکارهای متعددی را می توان یافت که از جمله ی آنها اصلاح شیمیایی خاک است که با دادن کود و به موازات تهیه ی مکانیکی و فیزیکی خاک صورت می گیرد و باعث برگردانیدن مقادیر مواد مغذی ای است که هر ساله از خاک و با کشت انواع محصولات از خاک خارج می گردد.

کود یکی از نهاده های مهم بخش کشاورزی است که از نقش چند جانبه ای برخوردار است. استفاده بی موقع کود علاوه بر دور ریختن سرمایه کشاورزان، باعث ایجاد خسارت به شکل کاهش کمی و کیفی محصول و آلودگی آب و خاک نیز خواهد شد.

هدف کود دهی:

کودها رشد گیاهان را بهبود می بخشند، باعث بالابردن حاصل خیزی  خاک می شود و عملکرد کیفی محصول را افزایش می دهد.

انواع کود:

1.    کود شیمیایی
2.    کود آلی یا ارگانیک
3.    کود بیولوژیک یا زیستی

کودهای شیمیایی:

در حال حاضر کودهای شیمیایی (بخصوص کودهای اصطلاحا سیاه و سفید) در تامین چیزی در حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد از منابع غذایی جهان نقش دارند. کودهای شیمیایی شامل یک یا چند منبع غذایی مورد نیاز گیاهان هستند که می توانند به هر سه صورت فازهای جامد، مایع و یا گاز وجود داشته باشند.

کود شیمیایی می تواند هم به خاک اضافه شود، هم مستقیم به خود گیاه پاشیده شود (برگ های گیاه) و یا آن را در آب حل کرد و به خاک گیاه اضافه کرد. کودشیمیایی به منظور ارتقاء کیفیت خاک، افزایش میزان محصول و یا ارتقاء کیفیت محصول تولیدی مورد استفاده قرار می گیرد.

کود های ازت:

ازت به صورت های نیترات، یون آمونیم و اوره قابل جذب گیاه است. نیترات آمونیم ۳۳ درصد ازت داشته و هر دو فرم ازت آن قابل جذب گیاه می باشند. چون دارای بار منفی است جذب کلوئیدهای خاک نشده و در معرض شستشو از خاک است. اما چون دارای بار مثبت است جذب کلوئیدهای خاک می گردد. اوره رایج ترین کود ازت در ایران است. اوره از ترکیبات آلی بشمار رفته و به همین فرم قابل جذب گیاه می باشد. از محلول اوره در محلول پاشی برگ گیاهان نیز استفاده می شود.

اوره نیترات آمونیم را می توان قبل از کاشت محصول و یا بصورت سرک و بعد از آن که گیاه مقداری رشد نمود به خاک داد. سولفات آمونیم علاوه بر ازت دارای ۲۴ درصد گوگرد است. هیدرات آمونیم را که از حل شدن آمونیاک در آب بدست می آید قبل از کاشت بوسیله سرنگ های مخصوص در زیر لایه ای از خاک قرار می دهند. نیترات کلسیم و نیترات پتاسیم درصد ازت کمی داشته و کمتر بعنوان منبع کود ازت در خاک مصرف می شوند. این کودها غالباً در محلول های غذایی بعنوان منابع کلسیم یا پتاسیم مورد استفاده قرار می گیرند. رایج ترین انواع آن نیترات آمونیوم، سولفات آلومینیوم و اوره می باشد.

کود های فسفر:

غالباً درصد فسفر کودهای شیمیائی را بصورت درصد اکسید فسفر ذکر می نمایند. اسید فسفریک که از تجزیه مواد آلی خاک حاصل می شود قابل جذب گیاه است، اما بصورت کود شیمیائی مصرف نمی شود. قسمت اعظم کود فسفره ای که به خاک داده می شود. بوسیله کلسیم در خاک های قلیائی و بوسیله آهن و آلومینیم در خاک های اسیدی تثبیت می گردد. معمولاً تا کود فسفره ای که به خاک داده می شود، در سال اول بصورت قابل جذب گیاه باقی می ماند و بخش کمی نیز طی سال های آینده قابل جذب گیاه می گردد.

میزان های فوق الذکر با روش کوددهی، بافت و ترکیب خاک، سوابق مصرف کود فسفره در خاک و مقدار کود فسفری که مصرف می شود بستگی دارد. چون میزان محلول بودن و حرکت کود فسفره در خاک بسیار محدود است، می بایست کودهای فسفره را قبل از کاشت به خاک داد و آنها را مستقیماً در ناحیه توسعه ریشه قرار داد. حداکثر میزان محلول فسفر در پی اچ ۵/۶ تا ۶ مشاهده می شود. بنابراین رساندن pH خاک به این حدود می تواند در افزایش محلول بودن و جذب فسفر موثر باشد. تغییرpH خاک در خاک های اسیدی با اضافه کردن آهک و در خاک های قلیائی با اضافه کردن گوگرد یا کودهای اسیدی انجام پذیر است. مصرف مقدار زیادی کود حیوانی نیز می تواند در نقصان pH خاک مفید باشد. میزان محلول بودن کودهای فسفره نیز متغیر است.

کودهای پتاسیم:

کمبود پتاسیم بیشتر در خاک های اسیدی و خاک های شنی دیده می شود، اما کمبود آن در سایر خاک ها تحت شرایط آبیاری و برداشت مقدار زیادی محصول (بخصوص یونجه) نیز مشاهده می گردد. اغلب کودهای پتاسیم در آب محلول هستند و نحوه اضافه آنها به خاک نقش زیادی در اثر بخشی کود ندارد. کلرورپتاسیم فراوانترین ترکیب پتاسیم در طبیعت است.

• کلرورپتاسیم:

دارای مقدار زیادی (۶۰ تا ۶۲ درصد) می باشد با این حال مصرف کلرورپتاسیم در مواردی که به مقدار زیادی پتاسیم نیاز است چندان مطلوب نیست، زیرا احتمال مسمومیت ناشی از فراوانی کلر پیش می آید با اینکه مقدار کمی کلر برای محصولاتی مانند توتون و پنبه لازم است، اما زیادی کلر در خاک موجب آبدار شدن غده سیب زمینی و نقصان کیفیت توتون می گردد.

• نیترات پتاسیم:

دارای ۴۴ درصد اکسید پتاسیم است، اما کودی گران قیمت می باشد. سولفات پتاسیم معمولترین کود پتاسیم است که در زراعت مصرف می شود پتاسیم از تجزیه اولیه بقایای گیاهی نیز به خاک اضافه می شود، اما هوموس خاک بعنوان منبع قابل توجه پتاسیم بشمار نمی رود، زیرا پتاسیم بوسیله مواد آلی تثبیت نمی گردد.

خاک هایی که مقدار زیادی رس از نوع ورمی کولایت و ایلیت دارند پتاسیم را تثبیت می کنند. پتاسیم واقع در محلول خاک در حال تعادل است و بعنوان ذخیره پتاسیم خاک محسوب می شود در صورتی که شدت تثبیت زیاد است می بایستی پتاسیم را بصورت نواری و قبل از کاشت در خاک قرار داد.

کود های گوگرد:

کمبود گوگرد در خاک هایی که به شدت در معرض شستشو قرار دارند مشاهده می شود. در این صورت می بایستی گوگرد را بصورت کود به خاک اضافه کرد. مقدار گوگرد کودها را بصورت درصد عنصر گوگرد (s) ذکز می کنند انتخاب نوع کود گوگرد دار به pH خاک بستگی دارد. در خاک های اسیدی می توان از سولفات کلسیم بعنوان منبع گوگرد استفاده نمود. این ترکیب دارای ۱۸ درصد گوگرد و ۲۲ درصد کلسیم است.

 از پودر گوگرد نیز می توان بعنوان کود گوگرد استفاده کرد. عنصر گوگرد در اثر فعالیت باکتری های اکسید کننده بصورت اسید سولفوریک سرانجام سولفاته ا در می آید. هرچه ذرات عنصر گوگرد ریزتر و توزیع آن در خاک یکنواخت تر باشد، سرعت اکسیده شدن گوگرد بیشتر خواهد بود. اکسیداسیون عنصر گوگرد موجب اسیدی شدن خاک گشته و به همین دلیل از آن دراصلاح خاک های قلیائی استفاده می شود. اکسیده شدن گوگرد در حرارت و رطوبت مناسب حدود ۳ تا ۴ هفته طول می کشد. بعضی از کودهای گوگرد را (مانند So2 و پلی سولفیدها) در آب آبیاری حل و به خاک اضافه می کنند.

کود های حیوانی:

به مجموعه ای از مواد بستری، ادرار و مدفوع گاو ، گوسفند ، مرغ یا هر حیوان دیگری است که از محل نگهداری آنها بدست می آید اطلاق می شود. درصد مواد غذایی کود حیوانی و کیفیت فیزیکی آن به عواملی مثل نوع حیوان، کیفیت مواد بستری، میزان پوسیدگی کود، تغذیه دام، میزان سدیم و مقدار بذر علف های هرز، اسپور بیماری ها، لارو و تخم حشرات، شن و خاک دارد. درصد ازت کود گاوی بیشتر از کود گوسفندی و مرغی است. ولی درصد فسفر و پتاسیم کود مرغی از کودهای گاوی و گوسفندی بیشتر است.

کود های گیاهی:

یکی دیگر از راه های افزایش ماده آلی خاک استفاده از کود سبز در تناوب زراعی می باشد. منظور از کود سبز شخم زدن گیاه در خاک پس از رشد کافی و بدون برداشت محصول است. اثر کود سبز بر خصوصیات فیزیکی خاک همانند کود حیوانی می باشد. ولی کود سبز عملاً مواد غذایی به خاک اضافه نمی کند، بلکه آن چه را که طی رشد خود از خاک جذب کرده و در خود ذخیره نموده است به خاک بر می گرداند. اما در صورتی که از گیاهان تیره بقولات بعنوان کود سبز استفاده شود، تمام ازت تثبیت شده را به خاک بر می گرداند.

از طرف دیگر کود سبز با جذب و ذخیره مواد غذایی در خود از شسته شدن آنها جلوگیری می نماید. گیاه مورد استفاده بعنوان کود سبز می بایستی اثرات فیتوتوکسینی بر رشد محصول بعدی نداشته باشد، فصل رشد کوتاهی داشته، تراکم بوته بالا را تحمل کند و رشد سبزینه ای زیادی داشته باشد تا علاوه بر این که مقدار زیادی ماده آلی به خاک اضافه می کند، پوشش کامل خاک را تامین نماید.

پوشش کامل خاک برای جلوگیری از فرسایش خاک و بازداری رشد علف های هرز ضرورت دارد. بنابراین اهداف کود سبز را میتوان در افزایش ماده آلی خاک، حفظ مواد غذایی خاک (و در صورت استفاده از گیاهان تیره بقولات افزایش ازت خاک)، جلوگیری از فرسایش خاک و مبارزه با علف های هرز خلاصه نمود. توجه به اهداف فوق روشن می سازد که کود سبز قبل از گیاهان وجینی در تناوب قرار می گیرد.

کمپوست:

کمپوست عبارت از بقایای گیاهی و حیوانی، زباله های شهری و یا لجن فاضلاب است که تحت شرایط پوسیدگی قرار گرفته باشند، بطوری که مواد سمی آنها از بین رفته، مواد پودر شده و فرم اولیه خود را از دست داده باشند. برای تهیه کمپوست میتوان از بقایای چوب بریها‏، زباله شهری،‏ بقایای کشتارگاه ها

فواید استفاد از کمپوست:

فروش ویژه به مدت محدود

فروش ویژه بیش از ۳۰۰۰ رقم محصولات کشاورزی، انواع بذر با بسته بندی اورجینال و خانگی، انواع کودهای وارداتی اصل، ادوات و ابزارآلات با ضمانت اصالت کالا

همین الآن خرید کنید

در ایجاد کشاورزی پایدار مناسب است و از کاهش محصول جلوگیری کرده و باعث افزایش آن می‌گردد.

ذخیره کننده بزرگی از عناصر و آب بوده و به این ترتیب اعتماد و دلگرمی کشاورزان با استفاده از آن در مزارع بیشتر می‌شود و قابلیت ذخیره آب در خاک را افزایش می‌دهد.

باعث بهبودی ساختمان خاک شده و عملیات شخم را آسانتر می‌کند همچنین قابلیت ذخیره آب در خاک را افزایش می‌دهد.

       هوموس و مواد آلی خاک را افزایش داده و بعضی از ویتامین‌ها، هورمون ها و آنزیم های مورد نیاز را تأمین می‌کند که این مواد نمی‌توانند بوسیله کودهای شیمیایی تأمین گردند. بنابراین در خاک های با کمبود مواد آلی بسیار مفید و مناسب می‌باشد.

انواع روش کود دهی:

۱- پخش سطحی

نحوه ی کود دادن به روش پخش سطحی به این صورت است که در ناحیه ی آبچکان درخت بصورت نواری دور تا دور درخت پا بیل شود و خاک آن برگرداننده شود سپس کوددهی صورت می گیرد.

در ناحیه ی آبچکان درخت روی سطح خاک پخش کرده سپس با خاک کاملاً مخلوط می گردد.چرا که در صورت بارندگی شسته شده و یا با بخار شدن از دسترس گیاه خارج می شود.علت اینکه در ناحیه آبچکان کوددهی صورت می گیرد این است که تمام ریشه هایی که فعال هستند و وظیفه ی جذب مواد غذایی را به عهده دارند در این قسمت قرار دارند.

• روش پخش سطحی روش خوبی است و هزینه کمی دارد ولی دارای معایبی است که شامل : 

۱- احتمال دارد بعضی عناصر مثل فسفر، روی، منگنز در خاک تثبیت شده و گیاه نتواند ار آن استفاده کند و مشکلات جذب پیش بیاید به همین دلیل اگر این کودها به روش چالکود مصرف شوند خیلی نسبت به پخش سطحی خیلی بهتر است 

۲- پخش روان آب یا هرزآبهایی است که توسط بارندگی های شدید ایجاد می شود، کودی که داده می شود توسط روان آب از دسترس گیاه خارج شده و مورد استفاده گیاه قرار نمی گیرد و وارد آب های زیرزمینی شده و باعث تخریب محیط زیست میشود.

۳- در جاهایی که فاصله ی درختان خیلی زیاد است آفتاب خوری زیاد بوده و رشد علف هرز نیز صورت می گیرد و کود داده شده صرف تغذیه علف هرز شده و به شدت می تواند با درخت در جذب مواد غذایی رقابت داشته باشد.

۲- چالکود

روش دیگر کوددهی روش جایگذاری و یا همان چالکود است که نسبت به پخش سطحی مزایای بیشتری دارد. بسته به اندازه درخت تعدادی چاله دور درخت حفر می کنیم که ابعاد آن ۴۰ در ۵۰ سانتی متر بوده و توسط کودهای شیمیایی و دامی (۴ تا ۵ کیلوگرم) پر می شود. تعداد چاله ها ۲ تا ۵ عدد است. کود دامی بایستی کاملاً پوسیده باشد و زمان مناسب جهت کوددهی اواخر زمستان است. میزان توصیه شده ی کود دامی ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار بوده که بهتر است هر۳ سال یکبار تکرار شود.

۳- روش نواری یا خطی

این روش کوددهی معمولا در زراعت هایی که به شکل نواری انجام شده باشد، استفاده می شود. در این روش کود کشاورزی شیمیایی، به شکل نوار در یک طرف یا دو طرف ردیف بذور به فاصله ی دو تا پنج سانتی متر کنار و دو تا پنج سانتی متر عمیق تر از بذر قرار داده می شود. در روش نواری تثبیت کودهایی نظیر کود پتاس، کودهای فسفاته، پتاسیم دار و کودهای عناصر کم مصرف کاتیونی بویژه در خاک-های ریزبافت کاهش می یابد.

علاوه بر این، در این روش در مقایسه با پخش سطحی، کود کشاورزی کمتری مصرف شده، علف های هرز نیز کمتر از کود استفاده می کنند. البته اگر فاصله ی کود تقویتی با بذر گیاه کمتر از حد لازم باشد، احتمال سوختگی گیاهچه وجود دارد. بعلاوه با توجه به حجم محدود کوددهی شده در خاک، حجم کمتری از خاک مورد استفاده ریشه قرار می گیرد و ریشه ها در اطراف ذرات کود کشاورزی گسترش می یابد.

این روش بیشتر برای گیاهان ردیفی و در مورد عناصری که در خاک تثبیت می شود به کار گرفته می شود. در باغ ها نیز میتوان از این روش به شکل خطی در کنار ردیف درختان یا نواری و دورتا دور تنه ی درخت و در فاصله ی نصف تنه ی درخت تا سایه انداز درخت استفاده کرد.

۴- روش تزریقی

محلول آمونیاک و آمونیاک مایع از کودهایی هستند که در خاک تزریق می شوند و در حال حاضر، این کودها در ایران رواج زیادی ندارد. این دو کود را باید در آخرین مرحله تهیه بستر و حداقل ۱۰ تا ۱۵ روز قبل از کاشت در خاک مرطوب تزریق نمود تا نیتریفیکاسیون در آن ها کامل گردد. آمونیاک در خاک هائی که PH آن ها بیش از ۸ است از خاک فرار می کند.

محلول های نیترات آمونیوم و اوره را نیز می توان قبل از کاشت در خاک تزریق نمود. تزریق محلول ها به فشار زیادی احتیاج ندارد، اما آمونیاک مایع باید تحت فشار تزریق شود. تزریق آمونیاک مایع در خاک هائی عملی است که بافت خاک ریز بوده و رطوبت آن کافی باشد، تا خاک به سهولت فشرده شده و آمونیاک در خاک محبوس گردد معمولا در خاک های سنگین این روش کوددهی مناسب تر است و به این منظور از دستگاه های ویژه ای استفاده می شود.

۵- روش پراکندن

در این روش، کود به طور یکنواخت در ســطح خاک پراکنده می شود. عمل پراکندن کود با دســت یا با کودپاش یا هواپیما، قبل و بعد از کشــت انجام می گیرد. در پراکندن کود قبل از کشــت در آخرین مرحله از تهیه بستر بذر و پس از تسطیح انجام می گیرد و تقریبا در مورد تمام کودهای جامد عملی می باشد.

پس از آنکه کود را با وسایلی در سطح خاک پراکنده کردند آن را با دیسک یا کولتیواتور با خاک مخلوط می کنند. در صورت پراکندن کود پس از کاشــت و سبز شــدن گیاه باید عمل آبیاری انجام شود تا کود در آب حل شده، وارد خاک گردد. کودهای سرک در کشت های درهم معمولا به این وسیله در خاک پخش می شوند. در دیم کاری نیز از کود سرک استفاده می کنند، در اینصورت هنگامی کودپاشی می کنند که احتمال بارندگی بسیار زیاد باشد .

۶- روش کناری

در این روش کود را در کنار ردیف های کشــت می ریزند. این روش برای دادن کود سرک به گیاهان وجینی در کشت های جوی- پشته ای به کار می رود. این نوع کودریزی با دست و یا با دستگاه کودریز انجام می گیرد. در این روش زارعین خبره ابتدا شکافی سراسری در ســینه پشــته ایجاد کرده و کود را در آن به صورت نواری ریخته و شکاف را با خاک می پوشانند. انجام عملیات آبیاری پس از کوددهی ضروری ست .

۷- کود پاشی همراه با آب آبیاری یا روش محلول پاشی در آب آبیاری :

کودهــای محلول را در آب آبیاری حل کرده، با آبیاری بارانی و یا قطره ای در سطح مزرعه توزیع می نمایند. بدین منظوری، مقدار جریان آب (دبی) را به نحوی تنظیم می نمایند که در طول مدت آبیاری تعیین شده هم نیاز آبی گیاه تامین شود و هم کود به مقدار توصیه شده توزیع گردد. در روش سنتی زارعین به صورت ابتکاری و بدون داشتن توصیه علمی کیســه کود ازته را در میانه زمان آبیاری در نهر آبیاری قرار می دهند تا کود به تدریج حل و در سطح مزرعه توزیع شود.

دادن کود نیتروژنه (به صورت اوره) با آب آبیاری بسیار معمول است. با این روش می توان ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم نیتروژن را در هر بار آب آبیاری به خاک اضافه نمود و به این طریق تمام نیتروژن مورد نیاز محصول را به صورت سرک در فواصل زمانی مناسب و طی دوران رشد سریع در اختیار گیاه قرار داد .

۸- کودهی به روش محلول پاشی :

این روش بیشــتر در مورد کودهای میکرو کاربرد دارد، به این منظور کود را در آب حل نموده، روی برگ ها با محلول پاش ها میپاشند. محلول پاشی از طریق برگ از اهمیت زیادی برخوردار است ولی بایستی توجه داشت به علت وجود سلول های خاص در برگ ها، محدودیت هایی در جذب یون ها وجود دارد، زیرا وجود کوتیکول ها محدودیت هائی را برای جذب آب و املاح محلول در آن موجب می شود.

هر چند عناصر اصلی از طریق برگ جذب می شود ولی میزان واقعی نیاز گیاه به این عناصر نمی تواند بطور کامل از طریق برگ جذب و تامین شود. محلول پاشی موقعی موثر خواهد بود که مواد غذایی به نحوی از طریق ریشه نتواند جذب گیاه شود. این موضوع بخصوص در مورد عناصر سنگین نظیر آهن، منگنز، روی و مس صادق است. زیرا به علت خصوصیات فیزیکی و شیمیائی خاک این عناصر بر روی ذرات خاک فیکس شده و بحالت غیرقابل جذب در می آیند. در این صورت محلول پاشی موثر خواهد بود.

در بررسی های انجام شده معلوم شد که جذب اوره از طریق برگ و تبدیل آن در گیاه بخوبی صورت می گیرد که مصرف آن در باغات معمول شده است. تغذیه برگی برخی از عناصر نظیر بور، منگنز، روی و آهن در خاک های آهکی کشور در مقایسه با مصرف خاکی مناسب تر است.

دکتر فاطمه سکه چی