پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

در دی مگ همه چیز را درباره جنگل های هیرکانی بخوانید:

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی در جهان، جنگل‌ها هستند؛ تا جایی که کشورهای دارای سهم بیشتر از جنگل‌های طبیعی را می‌توان نقاط ویژه جغرافیایی در جهان دانست. یکی از مهمترین نقاط تنوع زیستی در کشور ایران جنگل‌های هیرکانی می‌باشد. جنگل‌های هیرکانی مانند نواری سبز رنگ در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند و درختان آن بسیار متراکم هستند. با توجه به موقعیت مکانی و آب و هوایی این جنگل‌ها، می‌توان این منطقه را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان نیز دانست که مانند سدی بزرگ از جاری شدن سیل در شمال ایران جلوگیری می‌کند. قدمت بالای جنگل‌های هیرکانی و تنوع گیاهان آن، سبب ثبت این گنجینه طبیعی در فهرست میراث طبیعی یونسکو در سال ۲۰۱۹ میلادی شد.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی:

جنگل های هیرکانی پوشش گیاهی از گونه‌های متنوع درختان، درختچه‌ها و گیاهان علفی بسیار متراکم تشکیل شده است که از میان آن‌ها می‌توان درختان توسکا، آزاد، انجیلی، سرخدار، زربین و زبان گنجشک، شمشاد، و درختچه‌هایی مانند: سیب وحشی، کوله خاس، ازگیل و ولیک و… را نام برد. از شاخص‌ترین فون جانوری این جنگل‌ها میتوان به برخی از پستانداران این زیستگاه شامل مرال، شوکا، اشگول، سمورجنگلی، پلنگ و… را نام برد. پرندگانی مانند کبوتر جنگلی، جی جاغ، انواع سنگ چشم، انواع سارگپه و عقاب جنگلی از منحصربه‌فردی هستند که جنگل‌های هیرکانی زیستگاهشان به شمار می‌رود.

جنگل‌های هیرکانی را می‌توان از برجسته‌ترین ظرفیت‌های شمال ایران، برای جذب گردشگران خارجی و داخلی دانست. نزدیکی جنگل‌های هیرکانی به دریا، موقعیت این مناطق را برای لذت گردشگران، دو چندان می‌کند. متاسفانه در طول سالیان دراز، افراد بسیاری با سیاست گذاری‌های اشتباه که ریشه بیشتر آن‌ها در منفعت‌های اقتصادی است، باعث ضررهای غیر قابل جبران به پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی شمال ایران شده‌اند؛ از طرح انتقال آب دریای خزر به کویر گرفته تا مجوزهای بی‌شمار ساخت‌وساز در جنگل و از بین بردن پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی، همه باعث آسیب‌های بسیار به این جنگل‌ها شده‌اند.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی (Caspian Hyrcanian mixed forests) یک منطقه در زیست‌بوم جنگل‌های مختلطِ پهن‌برگِ حاشیه‌ی جنوبی دریای خزرو کناره شمالی البرز به مساحت ۵۵٬۰۰۰ کیلومتر مربع، (۷٪ مساحت ایران) است. به لحاظ اهمیت خاص آن از نظر محیط زیستی و همچنین قدمت پیدایش، تنوع ژنتیکی و گونه‌های درختی، درختچه ای، بوته ای، علفی وجانوری و کاربردهای اکولوژیکی و بوم گردی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین جنگل‌های دنیا محسوب می‌شوداین جنگل با قدمت ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال (دوره پالئوژن) یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌آید و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود.

این  جنگل‌ها به صورت نواری با طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر و با مساحتی حدود ۱٫۸۴ میلیون هکتار نیمرخ شمالی البرز از آستارا تا گلیداغی را در بر می‌گیرند. گسترش عمودی آن هم از سطح دریا تا ارتفاع ماکزیمم ۲۸۰۰ متراست. میزان بارندگی متوسط سالیانه آن حدود ۶۰۰ میلی متر در شرق و ۲۰۰۰ میلی متر در غرب می‌باشد. دمای متوسط سالیانه در این نوار جنگلی بین ۱۵ تا ۱۸ درجه می‌باشد (خدیجه کیاپاشا، علی اصغر درویش صفت، مهدی نادی ۱۳۹۸).

وضعیت ادافیکی (خاکی) جنگلهای شمال تحول یافته وازنظرتیپ شامل  خاک‌های راندزین یا قهوه‌ای جنگلی (آهکی، اتروف، هیدرومورف) و ارتفاعات بالاتر رانکر و جلگه‌ها هیدرومورف و آبرفتی است وسنگ مادری اغلب آهکی ژوراسیک وکرتاسه ودر قسمتهایی سنگ ماسه ولومی می‌باشد (دکتر محمدرضا مروی مهاجر ۱۳۹۸)

 به لحاظ تنوع گونه‌های گیاهی یکی از غنی‌ترین اکوسیستم‌های جنگلی در مناطق معتدله جهان شناخته می‌شود و تقریبا ۸۰ گونه درختی پهن برگ، ۶ گونه سوزنی برگ، و ۵۰ گونه درختچه‌ای به صورت طبیعی در این جنگل‌ها یافت میشوند. (مجسن ذاکری پاشاکلایی، سهراب الوانی نژاد، امید اسماعیل زاده، ۱۳۹۳)    

مساحت جنگل‌های هیرکانی درسال‌های ۱۳۸۳تا ۱۳۹۵ به تفکیک استان‌های شمالی کشور (هکتار)

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی

در جنگل‌های شمال ایران سه رویشگاه دشت‌های رسوبی، اراضی پست ساحلی، شیبهای شمالی کوه‌های البرز و چمنزارهای نیمه کوهستانی است؛ که همین تنوع رویشگاه سبب به وجود آمدن جوامع مختلف رویشگاهی مختلف میشود. ازمهمترین این جوامع میتوان به جوامع جلگه وارتفاعات پایین (عمدتا بلوط شمشادستان، توسکاستان، توسکا لرگستان، جامعه انجیلی)، دامنه‌های متوسط (عمدتا انجیلی ممرزستان، بلوط ممرزستان)، دامنه‌های مرتفع (راشستان و راش – ممرزستان)، جوامع ارتفاعات فوقانی و مرز جنگل(شامل گونه‌های غالب اوری، لور، سرو سابینا و کامونیس) اشاره کرد. جوامع راش – مشهورترین و گسترده‌ترین گونه درختی جنگل‌های کوهستانی شمال – کلیماکس بخش وسیعی از جنگل‌های هیرکانی را به خود اختصاص داده‌اند. . (علی بدیع نیا، ۱۳۹۱)

علی رغم این که کشور ایران از نظر جنگل و سطح سرانه آن درجهان جزو فقیرترین کشورها محسوب می‌گردد، هرساله مقادیر متنابهی از جنگل‌های آن به ویژه جنگل‌های هیرکانی _ به دلایل طبیعی و یا انسانی از بین می‌روند، درحالی که میزان توسعه واحیاء این منابع درمقابل تخریب آن ناچیز است به طور کلی علل عمده تخریب جنگل‌های هیرکانی را می‌توان به‌طور خلاصه  تغییر کاربری اراضی ناشی از توسعه کشاورزی و توسعه شهری و افزایش شهرنشینی و صنعتی شدن، رشد جمعیت، دامداری سنتی، تجارت چوب، پروژه‌های سدسازی، عملیات معدن، تولید کاغذ، آتش‌سوزی، تغییر اقلیم دانست. (ایرج عطایی گیگلو، حمید جلیلوند، عقیل مرادمندجلالی، ۱۳۸۵)

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

روش مطالعه

در این گزارش جنگل های هیرکانی به مساحت ۸/۱ میلیون هکتارکه شامل ۸۰۰کیلومتر طول از آستارا (غرب) تا شرق گرگان و پهنای ۲۰تا ۷۰ کیلومتر،در دامنه های شمال البرز در ارتفاعات ۲۸۰۰ متر از سطح دریا می باشد مورد مطالعه قرار گرفته است. با استفاده ازمنابع مطالعاتی (کتاب ها و مقالات ) و همچنین مشاهدات حضوری در نواحی و ارتفاعات مختلف جنگل های هیرکانی این گزارش تهیه شده است.

درختان ودرختچه های جنگل های هیرکانی

درختان پهن برگ

راش شرقی (Fagus Orientalis)

متعلق به خانواده (تیره) Fagaceae است. درخت راش درختی است خزان‌کننده و بلند قامت که بومی منطقه‌ی اوراسیا می‌باشد و در ارتفاعات جنگل‌های البرز و در مناطق مختلف اروپا از جمله ترکیه و بلغارستان می‌روید و در شرایط مناسب ارتفاعی بین ۳۰ تا ۴۵ متر می‌یابد. پوست تنه‌ی این درخت صاف و خاکستری می‌باشد .در گیلان و مازندران در ارتفاع بیش از ۲۰۰۰ متر از سطح دریا جنگل‌های خالص آن یافت می‌شود. راش درختی است سایه‌ پسند و ازاین‌ رو دارای شاخ و برگ فراوان می‌باشد. عمر آن ۲۰۰ تا ۲۵۰ سال می‌باشد.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

مَمرَز (Carpinus betulus)

از خانوادهBetulaceae است. درختی است پهن برگ با قامتی متوسط که ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۲۵ متر بوده که گاهی ارتفاع آن به ۳۰ متر نیز می‌رسد. تنه درخت ممرز (حتی تنه درختان دیرسال) اغلب شیاردار می‌باشد. پوست درخت صاف و مایل به رنگ سبز خاکستری است. این درخت بومی اروپای مرکزی، غربی و جنوبی بوده و تا شرق اروپا همچون اوکراین و غرب روسیه نیز امتداد یافته‌است. درشمال ایران در جنگل‌های میان بند دیده می‌شود و بومی جنگل‌های شمال ایران می‌باشد.

توسکای ییلاقی (Alnus subcordata)

درختان توسکا از درختان سریع‌الرشد جنگل‌های مرطوب شمال هستند. دیرتر از بقیه گونه‌های خزان کننده، خزان میکند و زودتر از بقیه برگ میریزد. ارتفاع آن به طور معمول بین ۱۵ تا ۲۵ متر میباشد ولی به بیش از ۴۰ متر نیز میرسد وقطر تنه این درخت ۱۴۰ سانتیمتر میباشد. جنگل‌های شمالی، کره سنگ در نزدیک آمل، بابل، نور، چالوس، رامسر، اسالم، گرگان، بندر گز، مینودشت، تالش، پراکنش جغراف یایی این درخت می‌باشد.

توسکا قشلاقی (Alnus glutinosa)

درخت توسکای قشلاقی به ارتفاع ۲۵ متر و قطر ۱ متر می‌رسد. تاج این درخت مخروطی شکل است و پوست این درخت شیاردار و به رنگ خاکستری مایل به سیاه است. پراکنش جغرافیای آن درگرگان (نزدیک به بندرگز، اطراف گرگان)، مازندران (دره تالار: بین شاهی و پل سفید)، گیلان (حوالی رشت، آستارا، ساحل دریای خزر، بندر انزلی و رضوانشهر، بین کُهر و رستم‌آباد، نزدیک لاریجان)، و در سراسر جنگل‌های شمال ایران حضور دارد. پراکنش جهانی آن درشمال شرق آناتولی، جنگل‌های تالش شمالی در جمهوری آذربایجان، قفقازاست.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

لرگ (کُهُل ) (Pterocarya fraxinifolia)

درخت لرگ ازخانواده گردوییان می‌باشد که بومی قفقاز تا شمال ایران می‌باشد، از جمله کشورهای ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، روسیه، اکراین و ترکیه. درخت لرگ یکی از درختان طالب نواحی مرطوب است و از آستارا تا مینودشت در کلیه جنگل‌های جلگه‌ای بطور خودرو رشد می‌کند. گل‌ها روی یک درخت و از فروردین تا اردیبهشت ظاهر می‌شوند. آن‌ها تک‌جنس و شاتون‌های جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهند. گل‌های نر درخت لرگ بر روی شاخه‌های سال قبل ظاهر می‌شوند و گل‌های ماده بر روی شاخه‌های همین سال و روی محور برگ‌ها تشکیل می‌گردند.

سفید پلت (Populus caspica)

درختی است پهن برگ که درکنار نهرها به وفور می‌روید و  جزء گونه‌های رطوبت پسند می‌باشد درجنگل‌های نزدیک رشت، دره‌ی رودخانه‌ی سفیدرود، دره‌ی رودخانه‌ی چالوس نزدیک مرزن آباد، نور، نوشهر، می‌روید. ین درخت، گونه‌ای دوپایه است و گاه به دلیل دوری پایه‌های نر و ماده، عمل لقاح و تکثیر صورت نمی‌گیرد. این درخت برگ ریز ارتفاعی بین ۲۵ تا ۳۰ متر دارد وعمر مفید آن بین ۷۰ تا ۹۰ سال است.

نمدار (Tilia begonifolia)

نمدار از تیره‌ی پنیرکیان راسته پنیرک‌سانان است. پراکندگی آن در سایر نقاط جهان از شمال شرق و جنوب ایالات متحده تا مکزیک، اروپا، اسپانیا، جنوب آسیا تا مرکز چین و جنوب ژاپن محاسبه شده است. درارتفاعات جنگلی و کوهستانی شمال ایران از ارسباران و آستارا تا مینودشت  را دربر می‌گیرد و بیشترین حجم آن مربوط به دامنه‌های غربی شمال کشور می‌باشد. نمدار پوستی صاف و با فرورفتگی‌هایی خاص دارد. برگ‌های نمدار خزان‌کننده، پهن، قلبی‌شکل ونوک‌تیز و با حاشیه‌ای مضرس هستند. گل‌های هرمافرودیت نمدار، زردرنگ و معطر بوده در اواخر خردادماه ظاهر می‌شوند و مورد علاقه‌ی زنبورها هستند.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

پلت (Acer velutinum)

این گونه از سرده‌ی افرا است. پراکنش آن در جهان شرق آسیاست. پلت در جنگلهای شمال کشور از آستارا تا مینو دشت و از جلگه تا ارتفاع ۲۰۰۰ متری از سطح دریا پراکنش دارد. بیشترین تجمع آن را می‌توان در شهرستان آستانه اشرفیه در زمینی به مساحت ۱۱٫۵ هکتار یافت. ارتفاع این درخت ۳۰ متر و قطر تنه‌ی آن به ۲۴۰ سانتی متر می‌رسد. دمای کمتر از منفی ۱۰ درجه و بیشتر از۳۵ درجه به آن آسیب وارد می‌کند.

آزاد (Zelkova carpinifolia)

آزاد از تیره نارونیان می‌باشد. پراکنش جهانی آن در جنوب شرقی اروپا و جنوب غربی آسیا است و همچنین بومی قفقاز می‌باشد. پایین‌ترین حد رویش آن در سواحل نوشهر و آستارا است و در گدوک مازندران در ارتفاع ۱۳۰۰ متری به چشم می‌خورد وهمچنین در جاده کندوان، در ارتفاعات بالاتر از این مقدار هم دیده شده است. برگ‌های درخت آزاد در طول پاییز به رنگ‌های قرمز، زرد و نارنجی تبدیل می‌شوند. هرچه سن درخت بیشتر می‌شود، پوست درخت می‌افتد و قسمت‌های داخلی پوست درخت به شکل لکه‌های نارنجی رنگ نمایان می‌شوند.

انجیلی (Parrotia persica)

انجیلی درجلگه‌های ساحلی دریای خزر تا ارتفاعات میانبند امتداد یافته و در کلاردشت تا ارتفاع ۱۴۰۰ متر از سطح دریا نیز دیده می‌شود. علاوه بر ایران، در آستارای جمهوری آذربایجان نیز انجیلی می‌روید. انجیلی، گونه گیاهی اندمیک جنگل‌های شمال ایران و از بازماندگان عصر یخبندان است و بعنوان ذخیره ژنتیکی شناخته می شود. چوب انجیلی بسیار سخت است و ازاین حیث به چوب آهن معروف است. برگ‌های درخت انجیلی در فصل خزان زینت بخش جنگل‌های هیرکانی است.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

کَرَب( Acer campestre)

درخت کرب بومی بسیاری از کشورهای اروپا می‌باشد ودر نقاط مختلف جنگل‌های شمال وجود دارد ومخصوص ارتفاعات و جنگل‌های کوهستانی است و در ارسباران و آستارا و کلاردشت و نور و زرین گل در ارتفاع ۱۱۰۰ متر از سطح دریا و بالاترین ارتفاع آن در کندوان در ۲۶۰۰ متر ارتفاع دیده می‌شود. رشد طولی آن به ندرت از ۱۵ متر بالاتر می‌رود. چوب درخت سفید و همچنین سخت و محکم است.

شَب‌خُسب (Albizia julibrissin)

درخت شب خسب بومی جنوب غربی و شرق آسیا است. این درخت جزء درختان کوتاه قد و خزان‌پذیر است که ارتفاع آن  بین ۵ تا ۱۲ متر است. برگ‌های ظریف و سرخس مانند آن، شامل ۱۰ تا ۳۰ جفت برگچه کوچک تقریبا مستطیلی شکل است که در دو ردیف شانه‌ای قرار می‌گیرند. این برگچه‌ها با تاریک شدن هوا روی یکدیگر قرار میگیرند می‌شوند. گل‌های این درخت به رنگ صورتی و سفید و خوشه‌ای مانند است.

سفید کرکو ( Acer hyrcanum)

نام یک گونه از سرده افرا است. پراکنش جهانی آن درشبه جزیره بالکان، شمال شرقی آناتولی، قفقاروشمال ایران است. در نواحی شمالی  درایران گرگان (رادکان، کتول، رامیان، زرین گل)، مازندران (شیب شمالی کندوان، کجور، دره چالوس)، گیلان (کوه درفک، کوه سماموس، کلشیم). سفید کَرْکُو درختی است که تا ارتفاع ۲۰  متر رشد می‌کند.

توس (Betula pendula)

این درخت در اروپا و آسیا در جنگل ها، بیشه‌زارهای روشن و معابر می‌روید. توس درخت ملی فنلاند می‌باشد اما در ایران جنگل های چالوس به صورت خودرو رویش پیدا کرده است. درخت توس به طور معمول ارتفاعی بین ۱۵ تا ۲۵ متر دارد. گرده افشانی توسط بادو در اوایل بهار انجام می‌شود. میوه توس به صورت شاتوت دراز می‌باشد که نر آن در پائیز و ماده آن در بهار ظاهر می‌شود. پوست تنه این درخت سفید رنگ بوده که در سن بیست سالگی به صورت نوارهائی شبیه کاغذ از آن جدا می‌شود.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

شاه بلوط  (Castanea Sativa)

درخت  شاه بلوط بومی نواحی جنوب اروپا، شمال افریقا و جنوب غربی آسیاست. شاه بلوط در استان گیلان دارای رویشگاههای مختلفی است، ویسرد به مساحت حدود ۴۰۰ هکتار (اصلی‌ترین رویشگاه)، قلعه رودخان و شفارود از مهمترین رویشگاه‌های شاه بلوط در جنگل‌های هیرکانی هستند. شاه بلوط  دارای ارتفاعی حدود ۲۵ الی۳۵ متر است. درخت شاه بلوط  دارای دانه‌هایی خوراکی به نام شاه بلوط که بسیار خوش طعم می‌باشند.

خُرمندی (Diospyros lotus)

بومی جنگل‌های آسیای معتدله و چین است. در جنگل‌های شمال ایران از قسمت جلگه ساحلی تا ۱۰۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا از آستارا تا گرگان انتشار دارد. روی برگ سبز تیره و پشت آن سبز روشن است. گل‌های آن کوچک و میوه آن به درشتی فندق، گوشتی و نرم و در پاییز پس از رسیدن به رنگ قهوه‌ای گردآلود در می‌آید که در آن ۲-۳ دانه صاف و درشت وجود دارد.

آوری (Quercus macranthera)

گونه‌ای از درختان برگریز بومی غرب آسیا، ترکیه و گرجستان، ارمنستان و آذربایجان در قفقاز است. آوری در جنگل‌های ارتفاعات شمال ایران، مناطق کوهستانی  در ارتفاعات ۱۸۰۰ گزی زرین گل تا۲۴۰۰ گزی کلاردشت رویش دارد. درختی سرمادوست و نورپسند است. این درخت ارتفاعی بین ۲۰ تا ۲۷ متر دارد و حدود ۸ متر گستردگی این درخت می‌باشد.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

اوجا(Ulmus minor)

پراکنش درخت اوجا در جنگل‌های هیرکانی، بندرگز، ، تنگ راه، ، تنگ گل، نکا، اطراف چالوس، مرزن آباد، پل زنگولی ساری، شمال جنگل کندوان، دره سفید رود رویش دارد. در حاشیه بیشه زارها و جنگل‌های مخلوط و مرطوب در ارتفاعات پایین می‌روید. پوست این گیاه از نظر پزشکی دارای ارزش است.

زبان گنجشک (Fraxinus excelsior)

این درخت بیشتر بومی اروپا است و در شمال اسکاندیناوی و جنوب شبه جزیره ایبری رویش دارد؛ همچنین این درخت در جنوب غربی آسیا از شمال ترکیه تا شرق قفقازمی روید. میوه زبان گنجشک «سامار» نیز نامیده می‌شود. این درخت جنگل های مرطوبی که نزدیک به رودخانه باشند و خاکهای غنی و نمناک را ترجیح می‌دهد.

ملج (Ulmus glabra)

بومی جنگل های اروپا و آسیایی شمالی تا ژاپن می‌باشد و در جنگل های شمال کشور از آستارا تا گلیداغی و از جلگه تا میان بند و همچنین در جنگل‌ها ارسباران پراکنش دارد. پراکنش این گونه به علت بیماری مرگ نارون بسیار محدود است. ملج معمولا در رده‌های تنگ و عمیق و تپه‌ها و کوهپایه‌ها رویش دارد

شیردار (Acer cappadocicum Gled)

یک گونه از سرده افرا است و بومی شرق آسیاست که در سراسر جنگل‌های شمال و در آستارا، دیلمان، پل زنگوله، کلاردشت، نور، گرگان تا گلی داغ در گستره‌ای از ارتفاع ۲۶۰۰ –۱۵۰ متر از سطح دریا منتشر شده است. گونه‌ای سریع‌الرشد بوده و تا ارتفاع ۲۰ متر رشد می‌کند. رشد افرای شیردار، در آب و هوای معتدل همراه با رطوبت زیاد است. این درخت خزان‌کننده است و در هنگام خزان، برگ‌ها قبل از ریزش به رنگ نارنجی و قرمز می‌گرایند. نام‌گذاری این درخت به دلیل وجود شیرابه سفید در دمبرگ‌ها می‌باشد.

بارانَک (Sorbus torminalis)

بارانک از تیره گل سرخ است. بومی بخش‌هایی از اروپا و قفقاز و آسیای کوچک و جنوب تا شمال باختری آفریقا است. در ایران، بارانک از جنگل‌های ارسباران در آذربایجان شرقی تا جنگل‌های گرگان پراکنده‌است و از گونه‌های کمیاب جنگل‌های شمال ایران به‌شمار می‌آید. بارانک درختی یک پایه با گل‌های دوجنسی سفید رنگ است که در اواخر بهار شکفته می‌شوند. چوب بارانک در اروپا قیمت بالایی دارد و به همین دلیل به آن «خاویار جنگل» لقب داده‌اند.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

بلندمازو (Quercus castaneifolia)

وسعت زیادی از جنگل‌های شمال ایران را فراگرفته است و بطور کلی در سراسر جنگل‌های شمال ایران موجود است. جنگل‌های بلند مازو، پس از راشستان‌ها، باارزش‌ترین تیپ جنگلی شمال ایران به‌شمار می‌آیند. بلندمازو، درختی است بلند قامت که ارتفاع آن به ۴۰ متر بالغ می‌گردد. بلندمازو اغلب در دامنه‌های جنوبی جنگل‌های شمال که آفتابگیرتر است می‌روید.

لیلکی (Gleditsia caspica)

 از جمله گیاهان بومی جنگل‌های شمال ایران و به طور ویژه گیلان و مازندران می‌باشد و بیشتر در جنگل‌های پست و پایین‌تر از ارتفاع ۵۰۰ متر رشد می‌کند. نوعی درختی خزان‌کننده است و دارای خارهای خارق‌العاده و طویلی می‌باشد که گاه طول آن‌ها به ۲۰ سانتیمتر و یا بیشتر می‌رسد و تمام تنه و شاخه‌ها را می‌پوشاند. دانه گیاه به شکل لوبیا اما به صورت پهن می‌باشد. از این دانه لوبیا شکل برای تغذیه دام‌ها استفاده می‌شود.

جشنواره پاییزه

جشنواره فروش بذر های خاص و کمیاب با بیش از ۱۲۰۰ رقم تنوع

همین الآن خرید کنید

نارون (Ulmus carpinifolia)

این گیاه بومی جنوب اروپا است که تا آسیای صغیر نیز ادامه دارد. در جنگل‌های شمال وشمال شرقی، گرگان، بندگز، گنبد کاووس، تنگه گل، تنگه راه، نکا، بابلسر، نوشهر، ولی آباد کندوان، مرزن آباد، سفید دره رود پراکنش دارد. درختی برگریز یا نیمه برگریز است که در شمال کشور زیاد یافت می‌شود و طبعی سرد و خشک دارد. نارون به طور طبیعی در مناطق با ارتفاع کم و در کنار رودخانه‌ها دیده می‌شود که تا ارتفاع ۳۰ تا ۳۵ متر رشد می‌کند.

گیلاس وحشی (Prunus avium)

درخت گیلاس وحشی در اروپا، غرب ترکیه و شمال غربی آفریقا و غرب آسیا، در جزایر بریتانیا، مراکش، تونس، نروژ، شرق قفقاز، قسمت غرب هیمالیا یافت می‌شود. درخت گیلاس وحشی وبا نام محلی آلوکک بسیار زیباست ودر جنگل‌های شمال از آستارا تا گرگان پراکنده است و تقریبا از پایین بند جنگل تا ارتفاع میان بند جنگل بالا می‌رود. ارتفاع درخت به حدود ۳۲–۱۵ متر می‌رسد.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

گلابی وحشی (Pyrus biossieriana)

گلابی وحشی از تیره گل سرخیان است. این گونه دراستان‌های شمالی، گلستان، مازندران و گیلان (از گرگان تا آستارا) می روید. ارتفاع نهایی حدود ۵ تا ۸ متر (بسته به شرایط محیط و نژاد). خوج درختی برگریز می‌باشد که در شرایط آب وهوایی مناطق سرد جهان، جایی که زمستان‌های سرد باعث برطرف شدن نیاز سرمایی زمستان آن می‌شود قابل پرورش و کشت است.

داغداغان (Celtis australisL)

بومی آمریکای شمالی، جنوب شرقی اروپا، قفقاز، مناطق مدیترانه‌ای، شمال آفریقا و جنوب غربی آسیا دیده می‌شود. خواستگاه درخت داغداغان، نواحی مدیترانه است. ارتفاع این درخت از ۲۰ تا ۲۵ متر می‌تواند رشد کند. در برابر آلودگی هوا مقاوم است و طول عمر زیادی دارد. کشت داغداغان موجب ایجاد امنیت در برابر خطرات سیل، فرسایش خاک و ریزش کوه و غیره می‌شود.

بید سفید (فک)( Salix alba)

این درخت بومی اروپا و غرب و مرکز آسیا، شمال آفریقا، آناتولی، عراق، ایران، افغانستان، قفقاز، سیبری می‌روید. بید سفید درختی است برگریز که ارتفاعی بین ۱۰ تا ۳۰ متر دارد. درختهای بید سفید یا جنسیت نر دارند یا ماده و گرده افشانی توسط حشرات صورت می‌گیرد. بید سفید جزء درختان زینتی محسوب میشود که در کنار نهرها و رودخانه‌ها و در جنگل‌ها به وفور یافت میشود. چوب بید سفید، محکم و سبک است. از زغال آن در ساخت باروت استفاده می‌شود.

تیس (Sorbus aucuparia)

پراکنش جهانی آن دراروپا، ژاپن، چین، روسیه، ایسلند، انگلیس وشمال می‌باشد. در شهرهای نوشهر، رودبار، سیاه بیشه و سایر مناطق کوهستانی شمال کشور میروید، درخت تیس برگریز بوده و ارتفاعی بین ۵-۱۵ متر دارد. بیشترین تراکم را در دره‌ها و مناطق صخره‌ای و خاک‌های آهکی و مرطوب دارد. این درخت باید برای جلوگیری از فرسایش خاک نیز کاشته می‌شود.

گردو (Juglans)

از خانواده راش‌سانان است. انواع این درخت در چین، ژاپن، فرانسه و آمریکا کشت می‌شود مهم‌ترین گردوهای موجود در دنیا معروف به گردوی ایرانی است، زیرا ابتدا از ایران به خاورمیانه و از آنجا به یونان و روم و سپس به انگلستان و بعد به آمریکا برده شده‌است. گردوی ایرانی تنها گونه‌ای از این خانواده است که مغز آن از نظر خوراکی مصرف اقتصادی دارد. گردوی معمولی درختی است یک پایه که بلندی آن از ۱۰ تا ۲۵ متر قابل تغییر است.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

سوزنی برگ ها

سُرخدار(Taxus baccata)

بومی غرب، مرکز و جنوب اروپا، شمال غربی آفریقا، جنوب غربی آسیا و شمال ایران می‌باشند. این گونه در جنگل‌های شمال از بلندی‌های افرا تخته علی‌آباد کتول، جنگل‌های مینودشت و جنگل نهارخوران تا جنگل‌های سوادکوه و در دره‌ها ی گیلان می‌روید. از نظر تنوع زیستی و حفظ ذخایر ژنتیکی و بوم‌شناسی یکی از گونه‌های منحصر به‌فرد منطقه هیرکانی است. سرخدار درختی است دو پایه از سوزنی برگان که رشد آن بسیار کم است و طول عمر آن بسیار زیاد، ارتفاع آن به ندرت از ۲۰ متر تجاوز می‌کند ولی قطر آن زیاد می‌شود و تا ۳ متر نیز دیده شده است. برگ‌های آن سمی است و مصرف علوفه ندارد، چوب آن خیلی متراکم مغز چوب سفید ولی قسمت خارج چوب قرمز تیره رنگ با رگه‌های قهوه‌ای است.

زربین (Cupressus sempervirens)

این گونه  درآسیای صغیر، قبرس، یونان، شمال آفریقا (مغرب، تونس، لیبی) به طور طبیعی می‌روید. در ایران، در شمال کشور، حسن‌آباد چالوس، رودبار، منجیل، دیلمان، پل زغال، زرین گل، علی‌آباد کتول، رامیان، اِشکوَر (تا ارتفاع ۱۳۰۰ متر) رویش دارد. زربین درختی است کندرشد، سوزنی‌برگ، همیشه‌سبز، به ارتفاع ۳۰–۲۰ متر، مخروطی‌شکل، دارای گل‌های مخروطی لیمویی رنگ که در اواسط بهار شکفته می‌شوند. نیاز آبی آن کم تا متوسط دارد یعنی مقاوم به خشکی است.

ارس (Juniperus polycarpos C.Koch)

به طور گسترده در نیمکره‌ی شمالی، از مناطق سرد و قطبی مانند گرینلند، شمال سیبری و آلاسکا تا کوه‌های بلند مناطق گرمسیری انتشار یافته‌است. در دامنه‌های شمالی البرز که میزان بارندگی بیشتری دارد همچون ارتفاعات سماموس و ارفه کوه یافت می‌شود. این درخت همیشه سبز، در مناطق کوهستانی و در ارتفاعی بیش از ۲۵۰۰ متر می‌روید. گیاهی مقاوم در برابر شرایط آب‌وهوایی سخت همچون خشکی، گرما و سرمای طاقت‌فرسای زمستان است.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

نوش ( سرو خمره ای ) (Thuja   orientalis)

بومی چین و آمریکا می‌باشد. محل پراکنش آن در جنگل‌های هیرکانی، علی آباد کتول است. درختی است زیبا و همیشه سبز بین ۵ تا ۱۵ متر ارتفاع دارد. این درخت بسیار مقاوم می‌باشد. چوب سرو، سبک و نرم و معطر است و به راحتی تقسیم می‌شود و در برابر پوسیدگی مقاوم است.

پیرو (Juniperus communis)

این درخت از اروپای مرکزی تا اسپانیا، ایتالیا، ترکیه، شمال آمریکا از ماساچوست تا آلاسکا و نیومکزیکو می‌روید. در ایران در مناطق شمالی و در استان‌های گرگان (رادکان، علی‌آباد کتول، قلعه ماران و خوش ییلاق)، مازندران (گردنه گدوک، گردنه کندوان سیاه‌بیشه، دره چالوس و پل زنگوله)، گیلان (ایسپیلی، منجیل و رودبار) رویش دارد. پیرو روشنایی پسند و آهک جو که در مقابل خشکی بسیار مقاومت می‌کند. رویش آن بسیار کند است، چوب آن دارای چوب درونی بسیار متراکم می‌باشد. گیاهی است دارویی که از میوه‌های آن در اکثر فارماکوپه‌ها به عنوان دارو یاد شده است.

درختچه ها

شمشاد جنگلی (Buxus sempervirens)

زیستگاه اصلی این گیاهان، آسیا، اروپا و آفریقا می‌باشد. شمشاد هیرکانی درختی همیشه سبز و بومی جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران است که در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN)  قرار دارد. رویشگاه‌های شمشاد حدود ۷۲ هزار هکتار از عرصه‌های جنگلی شمال کشور را به خود اختصاص داده اند، اما در حال حاضر هجوم آفت شب پره بیش از ۴ هزار هکتار از این رویشگاه‌ها را در بر گرفته است.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

سرخ ولیک (Crataegus monogyna)

این گیاه زینتی و دارویی بومی اروپا، شمال‌غربی آفریقا و غرب آسیا بوده و جزء گونه‌های مهاجم است. پراکنش آن  در ایران نواحی جنگلی گیلان و گرگان می‌باشد. درختچه‌ای خزان کننده، خاردار و منشعب که ممکن است به ارتفاع ۱۰ متر برسد. شاخه‌های جوان این گیاه فاقد کرک است. میوه‌ی آن نسبتا بزرگ، به طول حدود ۱ سانتی متر، به رنگ قرمز تیره که دارای هسته‌ی کوچکی است که میوه‌ی حقیقی گیاه است. سرخ ولیک بیشتر در نواحی جنگلی و مرطوب مشاهده می‌شود.

سیاه‌ گیله (Vaccinium arctostaphylos)

بومی آمریکای شمالی و اروپاست ودر مناطق جنگلی قفقاز و سیبری نیز دیده شده است. این گونه در ارتفاعات گیلان و همچنین کلاردشت یافت می‌شود. سیاه‌گیله به صورت درختچه‌ای متراکم است و گل‌های آن خوشه‌ای و به رنگ‌های سفید، صورتی و ارغوانی روشن هستند. میوه آن ترش و شیرین، گرد و به رنگ ارغوانی تا سیاه است و غبار سفید رنگی نیز روی آن را می‌پوشاند. از برگ‌ها و میوه‌های سیاه‌گیله به عنوان کاهش‌دهنده فشار خون و ضد دیابت استفاده می‌شود.

سیاه توسه (سیاه اربه)(Frangula alnus)

درختچه‌ای است خزان کننده و بومی شمال افریقا، شرق اروپا مانند لهستان و غرب آسیا  رویش دارد این گیاه در جنگلهای گیلان و مازندران به‌ویژه در لاهیجان، نور و کُجور یافت می‌شود. بلندی سیاه توسه از ۱ تا حدود ۵.۵ متر و گاهی بیشتر است. گل‌ها کوچک و سفیدرنگ‌اند و در گل‌آذین خوشه جای دارند، این گیاه بیشتر در سواحل و حاشیه جنگل‌ها می‌روید.

هفت کول (Viburnum lentago)

درختچه‌ای بومی اروپا و آفریقای شمالی و آسیا می‌باشد ودر شمال ایران، جنگل‌های نواحی شمالی تا پل زنگوله در ارتفاعات ۲۶۰۰ متری، کوه شاهوار نزدیک حاجی لنگ در ارتفاعات ۲۴۰۰ – ۲۶۰۰ متری، دره چالوس در ۲۴۰۰ متری، دره هراز. کوه‌های تنکابن رویش دارد. هفت کول، درختچه‌ای از تیره شوند، به ارتفاع ۲ تا ۳ متر است، برگ، میوه و پوست این درختچه مصارف دارویی و طبی دارد.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

فندق (Corylus avellana)

درختچه‌ای است به ارتفاع تقریباً دو متر؛ که ارتفاع آن در نواحی مساعد تا ۶ متر نیز می‌رسد. درخت فندق بومی اروپا و آسیای صغیر است. برگ‌های درخت فندق پهن و نوک‌تیز با دو ردیف دندانه، به‌رنگ سبز یا دمبرگی بطول تقریباً ۱ سانتی‌متر است. فندق دارای دو نوع گل نر و ماده است که به صورت سنبله آویخته در پاییز ظاهر می‌شود. فندق گرد ۲/۵.۱/۵ سانتی‌متر است. دارای پوششی سبزرنگ است که پس از خشک‌شدن تدریجاً از آن جدا می‌شود.

ال اسبی (euonymus latifolia)

درختچه‌ای با ارتفاع ۳ متر می‌باشد. برگ‌های آن صاف، بزرگ، بیضی کشیده یا واژ تخم مرغی به طول و عرض ۱۴.۶ سانتیمتر بوده و دم برگ آن به طول ۱۵-۵ میلیمتر می‌باشد. گل آذین آن باز و گل‌ها دارای پایک بلند می‌باشد. رنگ گل‌ها قهوه‌ای روشن مایل به سبز است. میوه آن کپسولی و با اضلاع بال مانند به قطر ۲۵-۲۰ میلیمتر می‌باشد. برگه‌های میوه پس از شکوفا شدن به رنگ صورتی بوده که دانه‌های نارنجی و صاف و براق از درون آن نمایان می‌شود.

زرشک (Berbris spp)

در ارتفاعات جنگل‌های شمال و زاگری و در دامنه جنوبی البرز رویش دارد. سطح تنه آن پوشیده از خار سه شاخه میباشد. سطح ساقه دارای عدسک‌های سیاه رنگ میباشد. دارای میوه سته بیضی شکل و سرخرنگ میباشد. بدلیل بردباری زیاد در اراضی شیبدار استقرار میابد و بدلیل انشعابات و جست‌های فراوان گونه‌ای مناسب برای جلوگیری از ریزش سنگریزه در نواحی کوهستانی می‌باشد. ​

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

خاس(Ilex spp)

در جنگل‌های شمال به وفور یافت میشود. همیشه سبزو دارای برگ ضخیم و چرمی به رنگ سبز تیره میباشد که در حاشیه دارای دندانه درشت و نا منظم نوک تیز سخت و خار مانند میباشد. میوه شفت وسرخرنگ میباشد. برگ‌های پایای آن غنی از نیتروژن و منبع غذایی مناسب برای دام است.​

مای مرز(Juniperus sobina)

در ارتفاعات زیاد ودر مرز فوقانی جنگل‌های شمال رویش دارد. دارای شاخه‌های خوابیده میباشد. حد واسط جنگل‌های مرطوب شمال با رویش استپی البرز میباشد. دارای برگ فلسی بدون خار است. میوه آن سته و حاوی یک عدد دانه دانه است. ​

سیاه تلو(Paliurus spina-christi)

در جنگل‌های مخروبه شمال وزاگرس رویش دارد. دارای گوشوارک‌های خاردار می‌باشد. برگ بیضی تا دایره‌ای که در قاعده پهنک دارای سه رگبرگ برجسته می‌باشد. میوه بالدار دایره‌ای می‌باشد که در ابتدا سبز رنگ و در پاییز بر رنگ قهوه‌ای در می‌آید وتا سال بعد بر روی شاخه قرار می‌گیرد.​

الوچه (Prunus cerasifera)

گونه‌های وحشی آن دارای شاخه های بلند و درختهای کوچک هستند که بلندی آنها به ۶ تا ۱۵ متر می‌رسد. درخت آلوچه خزان پذیر است. طول برگ‌های درخت آلوچه به ۴ تا ۶ سانتیمتر می‌رسد. این درخت یکی از نخستین درخت‌هایی است که در فصل بهار در اروپا و خاورمیانه شکوفه می‌دهد.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

انار وحشی (Punica granatum)

بومی ایران و شمال هند است و درختچه‌ای کوچک به ارتفاع ۵ تا ۸ متر می‌باشد. این درختان تحمل بی‌آبی و سرمای متعادل تا ۱۲- درجه را دارند. شاخه‌های این درخت خاردار می‌باشند و میوه‌ی آن در رنگ‌های قرمز، سفید و یا ترکیبی از هر دو یافت می‌شوند. این میوه در فصل پاییز می‌رسد.

انار ترش، خودروی منطقه خزری بوده و درختچه‌ای دائمی و تک‌پایه و خاردار وگاهی بدون خار با گل‌های قرمز و زیبا و میوه‌ای ترش که در انواع خاک‌ها از شنی سبک تا رسی سنگین و حتی اراضی شور و قلیایی قابلیت رشد و پرورش دارد، و شمال ایران یکی از رویشگاه‌های عمده این گونه وحشی است.

یاسمن زرد (Jasminum fruticans)

در ارتفاعات بالابند جنگل شمال می روید. همیشه سبز و دارای شاخه های کمانی و خزنده است. برگ سه برگچه ای و بصورت متقابل روی شاخه قرار میگیرد. برگچه تخم مرغی کشیده به رنگ سبز تیره است. گل آن زرد رنگ است.

قره میخ (Rhamnus spatulafolia)

در حد انتهایی جنگل‌های شمال رویش دارد. دارای شاخه خاردار و به رنگ سرخ قهوه‌ای رنگ می‌باشد. برگ قاشقی شکل به رنگ سبز تیره می‌باشد. رگبرگ اصلی قطور به همراه چهار جفت رگبرگ فرعی در حاشیه می‌باشد. میوه سته و سیاه رنگ می‌باشد. ​

در دی مگ درباره “آتش سوزی جنگل و راهکارهای مدیریتی و مقابله با آن” بخوانید.

منابع

۱-ثابتی، حبیب الله، ۱۳۸۲، جنگل‌ها درختان و درختچه‌های ایران، دانشگاه یزد

۲-جزیره‌ای، محمد حسین، ۱۳۸۱، جنگل‌کاری در خشکبوم

۳-مظفریان، ولی الله، ۱۳۸۳، درختان و درختچه‌های ایران، فرهنگ معاصر

نگین تاجیک