بافت های ترشحی چیست؟ انواع بافت ترشحی در گیاهان

بافت های ترشحی چیست؟ انواع بافت ترشحی در گیاهان

بافت های ترشحی

بافت های ترشحی چیست؟ در این مقاله به توضیح جامع بافت های ترشحی و انواع بافت ترشحی در گیاهان از جمله بافت شیرابه دار، بافت غده ای و غدد داخلی می پردازیم. بافت‌های ترشحی، بافت‌های تغییر یافته‌ای هستند که برای عملکردهای ترشحی اختصاص یافته اند. این بافت‌ها می‌توانند موادی نظیر شیرابه ها، اسانس ها، رزین ها، روغن ها، تانن ها، موسیلاژها، صمغ‌ها و لعاب‌ها را ترشح کنند. ساختارهای ترشحی به ندرت به عنوان یک بافت گیاهی مجزا طبقه‌بندی می‌شوند. زیرا آن‌ها اغلب همراه سایر بافت‌ها مانند ساختارهای ترشحی همراه بافت‌های زمینه‌ای و بافت‌های آوندی وجود دارند.

همچنین بافت‌های دیگر نیز عمل ترشح را انجام می‌دهند. مانند کرک‌های اپیدرمی ترشحی. تغییر وضعیت دیواره‌های سلولی، تولید کوتیکول و مواد مومی، چوب پنبه‌ای شدن و جابه جایی مواد از سیتوپلاسم به درون واکوئل همگی از مثال‌های ترشح در گیاهان است. برخی ترشحات در همه گیاهان عمومیت دارد و برخی نیز اختصاصی هستند.

بافت ترشحی می‌تواند به صورت یک سلول منفرد و پراکنده بوده یا تشکیل یک مجموعه مجزا و توده‌ای شکل را بدهد. سلول‌های این بافت موادی را می‌سازند که ممکن است در سلول سازنده باقی بماند یا به خارج از آن ترشح شود. این ترشحات می‌توانند از فرآورده‌های زاید گیاهی بوده یا برای گیاه اهمیت حیاتی داشته باشند. همانطور که گفته شد، بافت‌های ترشحی یا ترشحات خود را به خارج از گیاه منتقل کرده (ساختارهای ترشحی خارجی مانند کرک ها، شهددان‌ها و هیداتودها) یا در خود نگه می‌دارند ساختارهای ترشحی داخلی مانند سلول‌های ترشحی، غدد روغن و بافت‌های شیرابه دار)

بافت های ترشحی چیست؟ انواع بافت ترشحی در گیاهان

بافت های ترشحی چیست؟ انواع بافت ترشحی در گیاهان

طبقه بندی بافت های ترشحی

بافت های ترشحی را می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:

الف – بافت شیرابه دار

این بافت متشکل از سلول‌های پارانشیمی (یا توزیع شده در بین بافت پارانشیمی) ویژه‌ای است که مایعی لزج، چسبناک و شیری رنگ به نام شیرابه ترشح می‌کند. شیرابه اغلب سفید رنگ است (مانند شیرابه در انجیر و استبرق)، اما می‌تواند به رنگ زرد و قرمز (مانند شیرابه برخی اعضای خانواده خشخاش بخصوص مامیران و شاهدانه) یا بی‌رنگ (مانند شیرابه در گیاهان خانواده موز) نیز باشد. شیرابه یک ماده زمینه‌ای حاوی هیدرات‌های کربن، اسیدهای آلی، نمک ها، آلکالوئیدها، پروتئین ها، استرول ها، چربی ها، تانن ها، ترپن‌ها و موسیلاژ است.

در شیرابه می‌توان دو بخش را مشاهده کرد:

۱- بخش محلول متشکل از هیدرات‌های کربن، مواد آلی، مواد معدنی، آلکالوئیدها، تانن‌ها و…

۲- بخش نامحلول از دسته ترکیبات ترپنی مانند کائوچو، شیرابه ممکن است در برخی گیاهان حاوی ذرات نشاسته نیز باشد. این بافت، لوله‌ای شکل، بسیار طویل و منشعب است. دیواره اولیه در سلول‌های این بافت نازک و بدون لان بوده و از سلولز، همی سلولز و ترکیبات پکتیک ساخته شده است،

شیرابه دارها اغلب چند هسته‌ای هستند که هسته‌ها در لایه پروتوپلاسمی پیرامونی قرار دارند. بافت شیرابه دار بیشتر در گیاهان دولپه‌ای دیده می‌شود و در تک لپه‌ای‌ها کمتر مشاهده می‌شود.

انواع بافت های شیرابه دار

این بافت را می توان به دو نوع تقسیم کرد:

۱- سلول های ترشحی

سلول‌های ترشحی یا بافت ترشحی غیر بندبند و بدون مفصل یا شیرابه دارهای ساده:

سلول‌های ترشحی شامل سلول‌های منفرد ترشحی هستند که ممکن است ساده و بدون انشعاب یا منشعب باشند. نوع سلول‌های ترشحی ساده را می‌توان در گزنه، شاهدانه و پروانش و سلول‌های ترشحی منشعب را در فرفیون، خرزهره، انجیر و اسکله پیاس مشاهده کرد. این سلول‌ها همچنین در فیکوس و استبرق نیز وجود دارند.

انواع بافت ترشحی در گیاهان

۲- لوله های ترشحی

لوله‌های ترشحی یا بافت ترشحی بندبند و مفصل دار یا شیرابه دارهای مرکب:

لوله‌های ترشحی مجموعه‌ای از سلول‌ها هستند که در یک ردیف قرار داشته، فاقد دیواره‌های عرضی بوده یا دارای دیواره‌های عرضی ناقص هستند. این لوله‌ها نیز همانند سلول‌های ترشحی به دو صورت ساده (مانند موز، پیاز خوراکی، نیلوفر و اطلسی) و منشعب (مانند گل قاصد، کاسنی، کاهو، کائوچو، خشخاش، شن، انجیر بنگالی، گل قاصد، مانیهوت، فیکوس، اکراس) دیده می‌شوند. از شیرابه اکراس در صنعت استفاده می‌شود.

به طور کلی عملکردهای زیر را می‌توان به بافت‌های شیرابه‌ای نسبت داد:

• کمک به انتقال مواد غذایی
• ذخیره مواد غذایی
• تنظیم و توازن آب در گیاه
• انتقال اکسیژن
• عملکردهای ترشحی (مهم‌ترین نقش بافت‌های شیرابه دار)
• مهر و موم محل آسیب.

بافت های ترشحی چیست؟ انواع بافت ترشحی در گیاهان

ب – بافت غده ای

بافت غده ای از غددی حاوی مواد ترشحی یا دفعی تشکیل شده است. این بافت خود به دو گروه غدد خارجی و غدد داخلی تقسیم می شود:

۱- غدد خارجی

این غده ها عموما به شکل برآمدگی هایی روی اپیدرم وجود دارند. از مهم ترین غدد خارجی می توان به انواع زیر اشاره کرد:

جشنواره پاییزه

جشنواره فروش بذر های خاص و کمیاب با بیش از ۱۲۰۰ رقم تنوع

همین الآن خرید کنید

• هیداتودها یا روزنه آبی (Hydathode):

این غده‌ها ویژه روزنه‌های آبی هستند که از طریق آن‌ها آب به صورت مایع از گیاه خارج می‌شود. این پدیده را تعریق می‌گویند. تعریق در شرایط آب و هوایی مرطوب و هنگامی که فشار ریشه‌ای افزایش یافته و تعرق کاهش می‌یابد، انجام می‌شود. هیداتودها بر روی برگ‌ها و در نوک رگبرگ‌های حاشیه‌ای گیاهان به ویژه گیاهان مناطق گرمسیری مرطوب قرار دارند. مواد ترشحی هیداتودها، حاوی آب و مواد حل شده در آن مانند نمک ها، قندها، اسیدهای آمینه و سایر مواد آلی است. هیداتودها دارای یک منفذ بوده که به سمت خارج باز شده و با سلول‌های محافظ احاطه شده و معمولا باز است. در زیر سلول‌های محافظ اپی تم وجود دارد. اپی تم بافت کوچکی است که حاوی سلول‌های فاقد کلروپلاست با دیواره نازک و سیتوپلاسم متراکم همراه با فضاهای بین سلولی زیاد است و به آوندهای چوبی ختم می‌شود.

روزنه‌های آبی با ویژگی‌های زیر از روزنه‌های هوایی متمایز می‌شوند:

1. محل آن‌ها فقط در حاشیه برگ است.
2. تعداد آن‌ها از روزنه‌های هوایی کمتر است.
3. در گیاهان آبزی نیز وجود دارند، اما در بازدانگان وجود ندارند.
4. فاقد اتاق زیر روزنه هستند و به جای آن دارای اپی تم هستند.
5. دهانه آن‌ها همواره باز است.
6. ضخامت دیواره‌های سلولی آن‌ها یکسان است.

به طور کلی سه نوع هیداتود در برگ ها تشخیص داده شده است:

1. هیداتودهای تک سلولی
2. هیداتودهای کرکی
3. هیداتودهایی با عناصر هدایت کننده آب

هیداتودها، به خوبی در برگ‌های گیاهان گوجه فرنگی، ایچونیا و پیستیا مشاهده می‌شود.

بافت های ترشحی در گیاهان

• کرک ها یا تارهای غده ای:

کرک‌های غده‌ای ساده‌ترین بافت غده‌ای هستند. این بافت از کرک‌های کوچک حاوی یک پایه تک سلولی یا پرسلولی و یک سری متشکل از یک یا چند سلول ترشحی تشکیل شده است که موادی مانند نمک ها، قندها و اسانس‌ها را ترشح می‌کند. این کرک‌ها در تنباکو، علف سربی، بورهاویا و… وجود دارند.

• کرک های نیشی:

این کرک‌ها برخی مواد سمی را ترشح کرده که باعث سوزش پوست می‌شود. کرک‌های نیشی در تمام بخش‌های گیاه گزنه، به ویژه بر روی سطح برگ‌ها و ساقه‌های جوان وجود دارد. هر تار، مشابه یک لوله موئینه نازک عمل می‌کند که در انتهای پایینی آهکی بوده و در انتهای بالایی سیلیسی است. بخش پایه‌ای این کرک‌ها پهنکی شکل بوده و در بافت اپیدرم فرو رفته است و انتهای بالای آن کروی است که در هنگام تماس با اشیا و اجسام جدا می‌شود. سموم و مواد سوزش‌آور عضله مانند اسید فرمیک هنگام تماس این کرک‌ها با پوست بدن انسان ترشح می‌شود.

• شهددان ها:

غددی که مواد شبه قندی را تراوش می‌کنند شهددان نامیده می‌شوند. شهددانها عمدتا با بخش‌های مختلف گل مشارکت دارند که به آن شهددانهای گلی می‌گویند. البته برخی از شهددانها بر روی بخش‌های رویشی مانند ساقه و برگ نیز مشاهده می‌شوند که به این شهددانها را شهددانهای خارج گلی می‌نامند. شهد با سلول‌های اپیدرمی و گاهی اوقات به وسیله چند لایه عمیق‌تر ساخته می‌شود که این سلول‌ها توسط کوتیکول پوشیده شده اند. سلول‌های شهددان سیتوپلاسم متراکم داشته و حاوی تعداد زیادی میتوکندری و شبکه آندوپلاسمی هستند. این سلول‌ها مواد شبه قندی به نام شهد یا نکتار ترشح می‌کنند.

• غدد هضم کننده:

در گیاهان گوشتخوار، غده‌های هضم کننده ویژه‌ای وجود دارد که آنزیم هایی برای تجزیه پروتئین (آنزیم پروتئولیتیک) ترشح می‌کنند. این تجزیه آنزیمی به منظور بدست آوردن نیتروژن از بدن طعمه انجام می‌شود. در گیاه گوشتخوار روز را این غده‌ها در نوک شاخک‌های حساس به تماس وجود دارند. در نپانتس غده‌ها در سطح داخلی کوزه قرار دارند. سطح داخلی کوزه نپانتس موادی مانند نپنتیسن، اسید فسفاتاز، استرازها و… را ترشح می‌کند. همچنین انواع دیگری از این غدد را می‌توان در برگ گیاهان پینگویی کولا، ساراسنیا، سفالوتوس، هلیامفورا و دارلینگتونیا مشاهد کرد.

غدد هضم کننده در گیاهان

۲- غدد داخلی

این غده‌ها در سطح داخلی بافت‌ها وجود دارند و شامل انواع زیر هستند:

۱- غده‌های روغن:

این غده‌ها حاوی گروه‌های کوچکی از سلول‌های ترشحی با دیواره‌های نازک و پروتوپلاسم متراکم بوده که در مزوفیل برگ‌ها و پوست ساقه‌ها وجود دارند. ترشحات غده‌های روغن در یک حفره داخلی جمع آوری می‌شود. این حفره‌ها یا به صورت شیزوژن مانند برگ و پوست گیاه اکالیپتوس و یا به صورت لیزیژن مانند برگ و فرابر میوه مرکبات تشکیل می‌شوند.

۲- غده‌های ترشحی موسیلاژ:

این غده‌های ترشح کننده موسیلاژ، به خوبی در برگ‌های نوعی فلفل مشاهده می‌شوند.

۳- غده‌های ترشحی صمغ، تانن و رزین:

صمغ، تانن و رزین عمدتا در بازدانگان به ویژه کاج و تعدادی از نهاندانگان ترشح می‌شود. این مواد در غده‌ها ساخته شده و توسط مجاری یا لوله‌های ویژه‌ای به بخش‌های مختلف گیاه منتقل می‌شوند. مجاری رزین شبه لوله‌ای و خطی بوده که توسط سلول‌های پارانشیمی به نام سلول‌های پوششی احاطه شده اند.

منبع: کتاب گیاهشناسی، تشریح و فیزیولوژی گیاهی، ویرایش سوم، نشر موسسه فرهنگی هنری دیباگران تهران، ۱۳۹۵.

دکتر فاطمه سکه چی