در این مقاله به مبحث مریستمچیست و انواع بافت مریستمی و عملکرد آنها به طور مفصل خواهیم پرداخت. هر اندام گیاهی مانند برگ، ساقه و ریشه از چند بافت تشکیل شده است. هر بافت شامل مجموعه‌ای از سلول هاست که معمولا به هم شباهت دارند و کار مشترکی انجام می‌دهند. به عبارت دیگر بافت ها، گروهی از سلول‌های مشابه در منشأ، ساختار و عملکرد هستند. در گیاهان ابتدایی مانند جلبک‌ها و خزه ها، بافت‌های مشخصی وجود ندارد، به طوری که تمام سلول‌های تشکیل دهنده این گیاهان تقریبا مشابه بوده و بین آنها تقسیم کار صورت نگرفته است. تمایز بافتی را در خزه‌ها تا حدودی می‌توان در بافت‌های هادی دید، اما این تمایز به حدی نیست که بتوان آنها را بافت نامید. در گیاهان عالی، تمایز بافتی کاملا مشهود است.
اغلب بافت‌های گیاهی در ابتدا به صورت گروه‌های تمایز نیافته از سلول‌های رأسی هستند. این گروه از سلول‌ها که قدرت تقسیم دائمی دارند و به سایر بافت‌ها تمایز می‌یابند، بافت مریستمی نامیده می‌شود. بافت‌های حاصل از تمایز بافت‌های مریستمی، بافت‌های پایدار یا بافت‌های غیر مریستمی هستند. بنابراین بافت‌های گیاهی را می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد:
زندگی یک گیاه با یک سلول تخم آغاز می‌شود. این سلول برای تشکیل جنین شروع به تقسیم می‌کند. در مراحل اولیه تمام سلول‌های جنین قدرت تقسیم دارند، اما بعد از مدتی تنها تعدادی از این سلول‌ها قابلیت تقسیم خود را حفظ می‌کنند و بقیه سلول‌ها متحمل عملکرد سوخت و ساز می‌شوند. سلول های جنینی که قدرت تقسیم خود را حفظ می کنند، مریستم ها هستند. در طی دوره زندگی گیاه بافت های مریستمی اندام های گیاهی را تولید می کنند.
ناحیه مریستمی
ناحیه‌ای از گیاه که در آن سلول‌های مریستمی وجود دارد، ناحیه مریستمی نامیده می‌شود. برخی محققان بافت مریستمی را به دلیل‌عدم دارا بودن عملکرد مشخص، به عنوان یک بافت در نظر نمی‌گیرند. زیرا معتقدند سلول‌های مریستمی تنها به سلول‌های دیگر تمایز می‌یابند. سلول‌های بافت مریستمی، سلول‌های نابالغی هستند که توانایی تقسیم شدن، سازندگی و سازماندهی دارند. این ویژگی ها، اهمیت کار بافت مریستم را در زندگی گیاه مشخص می‌کند. بافت‌های مریستمی، خاستگاه سایر بافت‌های گیاهی هستند و در رأس ساقه و ریشه، در جوانه‌های جانبی و در محل فعالیت حلقه‌های زاینده که باعث افزایش قطر ریشه و ساقه می‌شوند، وجود دارند.
از مهم‌ترین ویژگی‌های سلول‌های مریستمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- این سلول‌ها قدرت تقسیم دایمی دارند.
۲- این سلول‌ها در همه جهات ویژگی مشابهی دارند.
۳- سلول‌های مریستمی، چندوجهی و دارای دیواره سلولی نازک و همگن هستند و معمولا دیواره ثانویه ندارند.
۴- این سلول ها، به طور فشرده آرایش یافته و فاقد فضاهای بین سلولی هستند.
جشنواره پاییزه
جشنواره فروش بذر های خاص و کمیاب با بیش از ۱۲۰۰ رقم تنوع
۵- سلول‌های مریستمی سیتوپلاسم متراکم و هسته درشت دارند.
۶- فاقد واکوئل یا دارای واکوئل‌های بسیار کوچک هستند.
۷- شبکه آندوپلاسمی و میتوکندری در این سلول‌ها توسعه نیافته است.
۸- پلاستیدها اغلب به صورت پیش پلاست دیده می‌شوند.
۹- از نظر سوخت و ساز بسیار فعال هستند.
مریستم چیست؟ انواع بافت مریستمی و عملکرد آنها
مریستم چیست؟ انواع بافت مریستمی و عملکرد آنها
انواع بافت مریستمی و عملکرد آنها
مریستمها براساس خاستگاه و رشد و نمو، طرح تقسیم، موقعیت و عملکرد، تقسیم بندی می شوند.
تقسیم بندی بر اساس خاستگاه و رشد و نمو
بر این اساس مریستم ها را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
۱- مریستم ابتدایی
این مریستم که مریستم بنیادی یا مریستم جنینی نیز نامیده می‌شود، اولین و جوانترین سلول‌های مریستمی هستند که در گیاه به وجود می‌آیند. مریستم جنینی یک ناحیه کوچک در نوک ساقه و ریشه را اشغال می‌کند. تقسیمات بیشتر مریستم جنینی باعث تشکیل مریستم‌های اولیه می‌شود. سلول‌های مریستم جنینی دارای دیواره نازک و لان‌های کم، هسته درشت، سیتوپلاسم متراکم و واکوئل‌های کم و بسیار کوچک هستند.
۲-مریستم نخستین
با نخستین مریستم اولیه در نوک ساقه ها، نوک ریشه ها، جوانه‌های انتهایی، جوانه‌های جانبی و در محل گره‌ها قرار دارد. این مریستم از مشتقات مریستم جنینی است که با ادامه تقسیم و رشد به بافت‌های پایدار تمایز می‌یابد و ساختار اولیه یک گیاه را تشکیل می‌دهد. سلول‌های مریستم اولیه، در تمام سطوح قابلیت تقسیم شدن داشته، به گونه‌ای که باعث رشد طولی اندام‌ها می‌شوند. سلول‌های مریستم اولیه، کوچک و چندضلعی با دیواره پکتوسلولزی نازک هستند. بین سلول‌های تشکیل دهنده مریستم اولیه، فضاهای بین سلولی وجود ندارد. این سلول ها، دارای هسته کروی و حجیم هستند که در مرکز هر سلول قرار دارد. سیتوپلاسم متراکم و غنی از ریبوزوم، واکوئل‌های متعدد و بسیار کوچک، با محتویات بسیار غلیظ و میتوکندری فراوان دارند. پلاست ها، نیز تنها به صورت پیش پلاست مشاهده می‌شوند.
۳- مریستم ثانویه یا پسین
مریستم ثانویه از بافت‌های پایدار اولیه که دارای قدرت تقسیم شدن هستند، به وجود می‌آید. به عنوان مثال می‌توان به لایه ریشه‌زا یا دایره محیطیه اشاره کرد که یک بافت پایدار است، به طوری که می‌تواند تقسیم شده و تشکیل مریستم ثانویه را بدهد. از سایر مریستم‌های ثانویه می‌توان به کامبیوم آوندی (سازنده آوندهای چوب و آبکش ثانویه) و کامبیوم چوب پنبه (سازنده پارانشیم فلودرم و چوب پنبه) اشاره کرد. این مریستمها، باعث ایجاد بافت‌های جدید در ساقه و ریشه گیاهان عالی به نام ساختار ثانویه شده و باعث رشد قطری این اندام‌ها می‌شوند.
سلول اندام‌های آسیب دیده، به منظور التیام زخم‌ها می‌توانند مریستمی شوند. این مریستمها نیز ثانویه بوده و از تغییر سلول‌های تمایزیافته‌ای مانند اپیدرم، پوست یا آوند آبکش حاصل می‌شوند. مریستم ثانویه، همواره موقعیت جانبی دارد. این مریستمها خاص بازدانگان و نهاندانگان دولپه بوده و فقط به طور نادر در تهانزادان آوندی و نهاندانگان تک لپه مشاهده می‌شوند. سلول‌های مریستم ثانویه، بزرگ، دوکی شکل و دارای کشیدگی در جهت طولی اندام‌ها هستند. هسته آنها عدسی شکل، تقریبأ کوچک و مستقر در کنار دیواره، سیتوپلاسم کم و دارای یک یا دو واکوئل بزرگ با محتویات کم غلظت هستند.
مریستم چیست؟ انواع بافت مریستمی و عملکرد آنها
تقسیم بندی بر اساس طرح تقسیم سلولی
بر اساس طرح و الگوی تقسیمات سلولی سه نوع مریستم قابل تشخیص است:
۱- مریستم توده ای
سلول‌های تشکیل دهنده این مریستم در تمام جهات تقسیم می‌شوند. به همین جهت، اینها توده‌ای از سلول‌های مریستمی را تولید می‌کنند. این نوع تقسیمات در آندوسپرم، جنین جوان و در مراحل تشکیل اسپورها و اسپرم‌ها مشاهده می‌شود.
۲- مریستم نواری
سلول‌های تشکیل دهنده این مریستم به صورت آنتی کلینال تقسیم شده و مجموعه‌ای از سلول‌های طولی را تشکیل می‌دهند که در کنار هم قرار دارند. این الگوی رشد در پوست و مغز ساقه و ریشه مشاهده می‌شود.
۳- مریستم ورقه ای یا بشقابی
سلول‌های مریستمورقه‌ای نیز به صورت آنتی کلینال تقسیم می‌شوند. این تقسیمات را می‌توان در مرحله ایجاد اپیدرم تک لایه مشاهده کرد.
تقسیم بندی بر اساس محل و موقعیت
سلول‌های مریستم ورقه‌ای نیز به صورت آنتی کلینال تقسیم می‌شوند. این تقسیمات را می‌توان در مرحله ایجاد اپیدرم تک لایه مشاهده کرد.
۱- مریستم های رأسی
این مریستم‌هادر نوک ریشه و ساقه وجود دارند. فعالیت این مریستم ها، باعث افزایش رشد طولی اندام‌ها می‌شود و آنها را قادر به رسیدن به محیط‌های جدید برای دریافت نور، آب و مواد غذایی می‌کند. پرومریستم و مریستم‌های اولیه در این گروه قرار دارند.
۲- مریستم های جانبی
موقعیت این مریستمها، موازی با سطح اندام‌ها بوده به طوری که استوانه‌ای هستند و به صورت پری کلینال یا شعاعی تقسیم می‌شوند. این سلول‌های مریستمی در نواحی بالغ ریشه و ساقه وجود داشته، به بافت‌های پایدار ثانویه تبدیل شده و بر قطر اندام‌های گیاهی می‌افزایند. کامبیوم آوندی و کامبیوم چوب پنبه از عمومی‌ترین مثال‌های این مریستمها هستند. فعالیت این مریستمها باعث می‌شود گیاهان تنومند شوند. این مریستمها از رشد طولی گیاهان حمایت می‌کنند.
۳- مریستم های حد واسط یا متوالی
محل و موقعیت این مریستم، دور از مریستم رأسی و بین دو ناحیه تمایز یافته است. به نظر می‌رسد مریستم حد واسط بخش باقیمانده مریستم رأسی است که بین بافت‌های پایدار وجود داشته و ویژگی مریستمی خود را حفظ می‌کند. این نوع مریستم را می‌توان در برگ‌ها و میان گره بسیاری از تک لپه‌ای ها، ساقه‌های گل دهنده، دمگل‌های برخی از گونه ها، پایه برگ کاج، پایه میان گره گیاهان علفی و دم اسب، زیرگره نعناع و… مشاهده کرد. در واقع ساقه گیاهان علفی با فعالیت این مریستمها طویل می‌شوند. این مریستمها از این نظر مهم هستند که قادر به باززایی بخش‌های از دست رفته گیاهان در اثر چرای علف خواران هستند.
۴- مریستم ها یا جوانه های محوری
این مریستمها در محور هر برگ (زاویه بین برگ و ساقه) قرار دارند و به طور معمول یک دوره خفتگی را سپری می‌کنند. جوانه‌های محوری برای گیاهان حائز اهمیت هستند؛ زیرا آنها شاخه‌ها را بیمه می‌کنند. این جوانه‌ها حاوی سلول‌های غیرفعال هستند که بعد از شکسته شدن خفتگی می‌توانند یک شاخه، یک برگ یا گل تولید کنند.
مریستم چیست؟ انواع بافت مریستمی و عملکرد آنها
تقسیم بندی بر اساس عملکرد
براساس عملکرد سلول ها، سه نوع مریستمدر رأس گیاه تشخیص داده شده است:
۱- مریستم پیش پوست
این لایه مریستمی، خارجی ترین لایه نواحی رشدی جوان بوده که تشکیل دهنده سیستم بافت اپیدرمی است.
۲- مریستم زمینه ای
سلول‌های این ناحیه مریستمی، بزرگ با دیواره سلولی نازک هستند. این سلول‌ها تولید سیستم بافت زمینه‌ای یعنی هیپودرم، پوست، آندودرم، لایه ریشه زا، مغز و اشعه‌های مغزی را می‌کنند.
۳- مریستم پیش کامبیوم
سلول‌های مریستم پیش کامبیوم به طور عمودی طویل می‌شوند. این سلول‌ها سیستم بافت آوندی (بافت‌های آوند چوب و آبکش اولیه) را تولید می‌کنند. تمام سیستم‌های بافتی گیاهان از تمایز این سه نوع مریستم به وجود می‌آیند.
منبع: کتاب گیاهشناسی، تشریح و فیزیولوژی گیاهی، ویرایش سوم، نشر موسسه فرهنگی هنری دیباگران تهران، ۱۳۹۵
دیدگاهتان را بنویسید