اسانس ترکیبی دارویی و صنعتی
اسانس به چه معناست:
اسانس واژه ای فرانسوی (Essence) به معنای جوهر و ذات. در مورد گیاهان منظور جز خوشبو است. با توجه به این واقعیت و نیز با توجه به ماهیت روغنی اسانس ها، آن ها را روغن های ذاتی یا اساسی می نامند و چون در دمای محیط تبخیر میشوند، به آن ها روغن های فرار می گویند. (اسانس، ترکیبی دارویی و صنعتی)
اسانس، ماده ای بسیار فرار که توسط یک فرآیند فیزیکی از یک گیاه بو دهنده از یک گونه گیاهی منفرد جدا شده است. این روغن نام گیاهی است که از آن گرفته شده است. به عنوان مثال روغن گل سرخ یا روغن نعناع. چنین روغن هایی را ضروری می نامیدند زیرا تصور می شد که آنها حاوی ذات بو و عطر و طعم هستند.
هزاران سال است که روغن های اساسی در فرهنگ های مختلف برای اهداف دارویی و بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرند. آنها مایع آبگریز غلیظی هستند که حاوی ترکیبات شیمیایی فرار (به راحتی در دمای اتاق تبخیر می شوند) از گیاهان است.
به دلیل خاصیت ضد افسردگی، تحریک کننده، سم زدایی، ضد باکتری، ضد ویروس و آرام بخش، اخیراً به عنوان یک درمان طبیعی، ایمن و مقرون به صرفه برای تعدادی از نگرانی های سلامتی محبوبیت پیدا کرده اند. اسانس ها (EOs) ترکیبات معطر هستند که به مقدار زیادی در کیسه های روغن یا غدد روغنی موجود در اعماق مختلف پوست میوه وجود دارد، عمدتا قسمت فلورو و کوتیکول.
اسانس ها از نظر ترکیب شمیایی همگن نیستند، بلکه به صورت ترکیبات مختلفی مشاهده می شوند. به طور کلی از گروه شیمیایی موسوم به ترپن ها هستند یا منشاء ترپنی دارند. این ترکیبات معمولا از بو و مزه تندی برخوردارند و وزن مخصوص آن ها اغلب از آب کمتر است.
ترپن ها ترپنویید ها ترکیباتی هستند که از واحد های ایزوپرن ۵ کربنی یا ۲- متیل- ۱، ۳- بوتادین (C5H8) مشتق شده اند و عموما چربی دوست هستند. ترپن ها بزرگ ترین گروه از تولیدات طبیعی گیاهی هستند و مشتمل بر ۳۰ هزار ترکیب، خانواده ترپن ها شامل هورمون ها (جیبرلین و آبسایزیک اسید)، رنگدانه های کارتنویید (کارتنویید و گزانتوفیل)، استرول ها (ارگوسترول، سایتوسترول، کلسترول)، مشتقات استرول (گلیکوزید های قلبی)، لاتکس (واحد کائوچوی چوب) و… که موجب عطر و مزه متمایز گیاه می شوند. (اسانس، ترکیبی دارویی و صنعتی)
اسانس ها در سلول ها و کرک های ترشحی، مجاری ترشحی در قسمت های سطحی و درونی اندام های مختلف برگ ها، گل ها، میوه ها، جوانه ها و شاخه های گیاهان وجود دارند. سلول ها و بافت های ترشحی مذکور ممکن است تنها در یک گیاه وجود داشته باشد یا ممکن است در اندام های مختلف گیاهان پراکنده شده باشند.
اسانس های حاصل از نظر کیفیت و کمیت و هم چنین اجزا و عناصر تشکیل دهنده از اندامی با اندام دیگر متفاوت است. اسانس ها معمولا در داخل سلول های گیاهی به شکل قطرات کروی و گلبول مانند جای گرفته اند.
وجود اسانس ها تنها در حدود ۲۰۰۰ گونه از ۲۵۰۰۰۰ گونه گیاه گلداری که تاکنون گزارش شده است.
- مهمترین گیاهان دارویی حاوی اسانس متعلق به خانواده های:
نعناع، سداب، گشنیز، مورد، کاسنی، کاج، سرو و… دیده شده است. اسانس ها اصولا بازمانده های ناشی از فرایند های اصلی متابولیسم گیاهان به ویژه در اوضاع تنشی محسوب می شوند.
(اسانس، ترکیبی دارویی و صنعتی)
اسانس ها اصولا دارای خواص فیزیکی زیر هستند:
موادی فرارند، در الکل و دیگر حلال های الی حل می شوند، وقتی تازه باشند عمدتا موادی بی رنگ به نظر می رسند و در این حال هیچ گونه شباهتی به مواد روغنی ندارند. ممکن است اسانس ها با موادی نظیر رزین ها و صمغ ها همراه شوند که در این صورت ترکیبات شیمیایی حاصل بسیار پیچیده خواهد شد. این ترکیبات معمولا در دمای پایین جامدند و در دمای بالا ذوب و مایع می شوند.
اسانس ها در حالت کلی از چهار زیر گروه زیر به وجود می آیند:
-
ترکیبات ترپنی یا مشتقات ایزوپرن:
فرمول عمومی آن ها (C10H16)، مشخصه اکثر این اجزا در ناپایداری آن ها و حالتی است که در آن نوآرایی های درون ملکولی رخ می دهد. ویژگی دیگر این ترکیبات این است که اکثر آن ها مایع هستند. بنابراین، برای جدا سازی ترکیب هایی با ناحیه خاص نقطه جوش، فراکسیون سازی نیاز است.
مونو ترپن ها (C10H16): از اتصال دو واحد ایزوپرن به یکدیگر تشکیل شده اند و دارای انواع زیر هستند:
مونوترپن های خطی (۳ پیوند دو گانه و فاقد حلقه) مانند اوسمین، میرسن، لینالول، ژرانیول، سیترونلال، سیترال.
مونو ترپن های تک حلقه ای (۲ پیوند دو گانه و ۱ حلقه) مانند آلفا ترپینن.
مونو ترپن های دو حلقه ای (۱ پیوند دو گانه و ۲ حلقه) مانند کاران، کامفن، بورنیلان، ایزوبرنیلان، فنچان.
مونوترپن های سه حلقه ای (بدون پیوند دو گانه و ۳ حلقه) مانند تتراسانتالیک اسید.
سسکویی ترپن ها (C15H24):
از اتصال سه واحد ایزوپرن به یکدیگر تشکیل شده اند و شامل گروه های زیر می شوند:
سسکویی ترپن خطی (۴ پیوند دو گانه و فاقد حلقه).
سسکویی ترپن تک حلقه ای (۳ پیوند دو گانه و ۱ حلقه).
سسکویی ترپن دو حلقه ای (۲ پیوند دو گانه و ۲ حلقه).
سسکویی ترپن سه حلقه ای (۱ پیوند دو گانه و ۳ حلقه).
سسکویی ترپن چهار حلقه ای (بدون پیوند دو گانه و ۴ حلقه).
دی ترپن ها (C20H32): ترکیبات خیلی سنگین و شامل چهار واحد ایزوپنتن هستند.
سستر ترپن ها (C25H40): برای استخراج نیاز به عصاره گیری دارند.
تری ترپن ها (C30H48): لیمونن، کادینن، ژرانیول و… .
تترا ترپن ها (C40H64): رنگدانه های خانواده کارتنویید ها را شامل می شوند.
پلی ترپن ها (C5H8(n: تنها مشتقات ایزوترپنی با وزن ملکولی بیشتر نسبت به تتراترپن ها هستند مانند کائوچو و گوتا.
-
هیدرو کربن های خطی:
شامل هیدرو کربن های زنجیره ای مستقیم و مشتقات اکسیژنه آن ها یعنی الکل ها، آلدیید ها، کتون ها، اسید ها، استر ها، اتر هاست. مانند مسئول بوی برگ علف ها.
-
مشتقات بنزن:
حلقه آروماتیک ممکن است دارای گروه های هیدروکسی، متوکسی، متیلن دی اکسید باشد. زنجیره پروپیل جانبی ممکن است دارای گروه هیدروکسیل، کربوکسیل و لاکتون باشد. این گروه از ترکیب ها یک ارتباط با رزین های دارای ساختمان آروماتیک هم نشان می دهند که به صورت یک جفت در ساختمان پروپیل بنزن حضور دارند.
کیفیت اسانسی بهتر است که تعداد مولفه های تشکیل دهنده کمتر و یا یک یا دو ترکیب شاخص آن درصد بیشتری داشته باشد.
دلایل وجود تنوع در اسانس ها به شرح زیر است:
- وجود یا عدم وجود حلقه.
- درجات مختلف اکسایش.
- وجود ایزومر های سیس و ترانس.
- وجود کربن کایرال.
- جابه جا شدن پیوند های دوگانه.
- وجود ایزومر های نوری.
اسانس ها در بافت های ترشحی تخصص شده گیاهان تولید و ذخیره می شوند. این بافت ها به دو نوع مهم تقسیم می شوند:
- آن هایی که در سطح بیرونی گیاه ایجاد می شودو معمولا مواد تولید شده را به طور مستقیم به بیرون گیاه تراوش می کند.
- آن هایی که در داخل پیکر گیاه به وجود می آیند و مواد تولیدی را به داخل فضا های بین سلولی تخصیص یافته تراوش می کند.
نقش فیزیولوژیکی اسانس ها:
- موثر در واکنش های تدافعی گیاه در مقابل گیاهخواران.
- جلوگیری از نمو برخی حشرات.
- اثرات نامطلوب روی باکتری های هضم کننده سلولز و ایجاد حساسیت در موجود نشخوار کننده.
- خاصیت آنتی بیوتیکی.
- به علت سمی بودن برای قارچ تجزیه کننده سلولز، میزان تجزیه مواد گیاهی را در شرایط مرطوب کنترل می کند.
- موثر در گرده افشانی از طریق جلب حشرات.
(اسانس، ترکیبی دارویی و صنعتی)
منابع:
Essential Oils and Their Applications -A Mini Review, Herman et al., ۲۰۱۹.
کتاب مقدمه ای بر مبانی گیاهان دارویی، ادویه ای و معطر، انتشارات دانشگاه شاهرود، ۱۳۹۳
کتاب تولید و فرآوری گیاهان دارویی (جلد اول)، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۲٫
کتاب مبانی گیاهان دارویی، انتشارات جهاد دانشگاهی تهران ۱۳۸۹٫
دیدگاهتان را بنویسید